Pokuszenie – o „Barwach ochronnych” Krzysztofa Zanussiego – Krótka Historia Polskiego Kina

Akcja Barw ochronnych toczy się w ośrodku sportowo-wypoczynkowym, do którego przyjechali studenci językoznawstwa i ich wykładowcy w celu przeprowadzenia konkursu na najlepszy referat zaprezentowany przez młodzież. Film to bezlitosny portret środowiska uniwersyteckiego: kadra profesorska złożona jest z intelektualnych miernot, skłóconych ze sobą intrygantów i karierowiczów żyjących w feudalnych relacjach. Młodzież, choć spontaniczna i żywiołowa, nie grzeszy rozsądkiem i zdyscyplinowaniem i zaczyna bezmyślnie wchodzić w koleiny wytoczone przez wykładowców. 

Scenariusz skupia się przede wszystkim na dwóch postaciach: docencie Jakubie Szelestowskim (wybitna rola Zbigniewa Zapasiewicza), pełniącym funkcję kierownika naukowego obozu, oraz magistrze Jarosławie Kruszewskim (Piotr Garlicki), młodym i nieco naiwnym asystencie, dopiero rozpoczynającym karierę naukową pod skrzydłami promotora, którym jest sam rektor uczelni. Przez cały seans obaj panowie prowadzą z sobą dysputę światopoglądowo-filozoficzną, nie stroniąc zarazem od tematów związanych z życiem uniwersyteckim i karierą akademicką. Bardzo szybko wychodzi na jaw konformizm i cynizm diabelnie inteligentnego docenta, który czyni kłamstwo jednym z głównych narzędzi działania i wprost to komunikuje („Kłamstwo jest tylko opakowaniem, w środku są fakty i one się liczą”). Kruszewski natomiast sprawia wrażenie niemal karykaturalnego przeciwieństwa swojego partnera rozmów: nieco naiwny, intelektualnie niezbyt lotny idealista. Jednak po głębszej analizie ich wzajemnych relacji owa opozycja „złego” docenta i „dobrego” studenta okazuje się problematyczna, co jest zresztą dużą siłą filmu Zanussiego. Starszy bohater nie jest li tylko bezideowym oportunistą, ale staje się swoistym mentorem dla młodszego, przyjmując na siebie „sokratejską funkcję «filozoficznego akuszera»” – jak to ujęła Dobrochna Dabert – pomagając mu odkryć prawdę o zakłamanym świecie i o sobie samym. Również student nie jest chyba aż tak naiwny na jakiego wygląda. Nie jest tylko adwersarzem, ale i jemu można przypisać rolę mniej lub bardziej świadomego uwodziciela. Z jednej bowiem strony chce i daje się uwieść, a z drugiej ten przystojny młodzieniec ze swojej cielesności czyni narzędzie kuszenia. Ów delikatnie zasugerowany wątek homoseksualny nie umknął krytykom filmowym – zwraca na niego uwagę m.in. Michał Oleszczyk.

Owa dynamika między postaciami, o wiele bardziej złożona, niż może się na pierwszy rzut oka wydawać, jest jedną z istotnych przyczyn tego, że film Zanussiego wciąż tak fascynuje, prezentując przy tym skomplikowaną filozofię i ponadczasową wymowę. Można by wyliczać wiele problemów, jakie podejmuje – Jakub Majmurek zwraca uwagę zwłaszcza na jeden: „Najciekawsze jest jednak to, że w filmie Zanussiego konformizm znajduje się wyraźnie po stronie natury, a nie społecznych konwencji. (…) Nonkonformizm jako postawa etyczna jest u Zanussiego buntem przeciw naturze człowieka-zwierzęcia, którego jedynym celem jest przetrwanie za wszelką cenę. Przy czym film wcale nie narzuca widzowi przekonania, że bunt przeciw tej postawie jest po prostu słuszny z samej zasady. Czy cyniczna gra Jakuba nie ma jednak głębszego sensu?”. Może jest tak, jak wskazywał Tadeusz Lubelski: „Pozornie zarażając złem swego młodego adwersarza, w istocie próbuje go ocalić; wytrącając go z naiwnej bierności, uświadamiając mu, że wraz z każdym przyzwoleniem pogrąża się on w powszechnej demoralizacji – chce uniemożliwić mu powtórzenie własnej drogi”.

Niejednoznaczność postaci sprawia, że interpretatorzy mają problem z tym, by wskazać bez żadnych wątpliwości, który z bohaterów mógłby ewentualnie być reprezentantem poglądów reżysera. Wielu dochodzi do wniosku, że może to być właśnie docent, a nie młody idealista. Sugerować to może nie tylko głębsza analiza Barw ochronnych, ale również Rewizyta z 2009, która ukazuje losy bohaterów i bohaterek wcześniejszych filmów Zanussiego. Dowiadujemy się oto, że w roku 1980 docent przechodzi do opozycji i zapisuje się do „Solidarności”, jednak po odzyskaniu wolności nie zgrywa się na kombatanta, ale zachowuje dystans do rzeczywistości. Tymczasem Kruszyński, ów sympatyczny idealista, jeszcze za komuny rejteruje do Australii i ślad po nim ginie.