Klasyczna Sala: Banalne dni (1991)

Kiedy wschodnie Niemcy dopiero odkrywały największe osiągnięcia kinematografii nieistniejącego już państwa – filmy z sezonu 1965/1966, które ze względu na otwartą krytykę socjalistycznego ustroju trafiły na wiele lat na półkę, w tym także prezentowany w ramach retrospektywy Tylko nie myśl, że będę płakał Franka Vogla – młodzi filmowcy związani z Artystyczną Grupą Produkcyjną „DaDaEr” przy państwowej wytwórni DEFA próbowali w eksperymentalny sposób uchwycić ducha następującego właśnie przełomu. I tak jak film Vogla zaskakuje bezpośredniością w oskarżaniu ideologizacji życia w komunistycznym państwie, tak i w Banalne dni (polski tytuł za: Andrzej Gwóźdź, Kino na biegunach. Filmy niemieckie i ich historie 1949-1991) nawet dobrze przygotowany do seansu widz przeżyje parę momentów niewątpliwego zaskoczenia, chociażby wywołanego niebywałą przenikliwością refleksji nad życiem w NRD czy komentarza do ówczesnej sytuacji obu państw niemieckich. Akcja filmu rozgrywa się w latach siedemdziesiątych, jednakże jego dygresyjno-oniryczny charakter rozmywa znacząco to poczucie. Oto dwaj młodzi mężczyźni, Michael (Florian Lukas) i Thomas (Christian Kuchenbusch), wędrują po mieście, dyskutując i napotykając dziwaczne postacie i sytuacje, oraz poszukują ucieczki przed opresyjnym światem starszego pokolenia – szkoły i fabryki. Myliłby się ten, kto dostrzegłby tu spóźnione echo kina kontestacji; bunt głównych bohaterów jest niejednoznaczny i dość bezsilny (jeżeli nie nieudolny), manifestuje się w nim raczej poczucie zagubienia, silnie skręca też w stronę intelektualną.

Jedną z największych zalet filmu Welza jest sposób, w jaki przedstawiono (wschodni) Berlin. Daleko odeszliśmy tu od poetyckich (by nie rzec: poetycznych) obrazków z Nieba nad Berlinem (choć filmowi Welza trudno odmówić wizyjności), próżno też szukać konwencjonalnych widoków miasta podzielonego (nieistniejącym już wówczas) murem. Pocztówkowe symbole Berlina dostrzegamy na dalekim planie. Widzimy tu Berlin wyjątkowo niespektakularny i niszczejący – bardziej niż stolicę przypominający prowincjonalne miasteczko i pogrążający się w rozkładzie i apatii – a  zarazem w trakcie jakiejś nieskończonej odbudowy (powracający motyw postaci niosących deski), podobnie zresztą jak jego mieszkańcy, którzy jeśli nie są bezwzględnie posłuszni władzy, to przynajmniej trwają w konformistycznym przyzwyczajeniu do opresyjnego systemu (ukazują to doskonale wielokrotnie wykorzystywane w filmie powtórzenia podobnych scen). Jednocześnie w społeczeństwie rozkwitają patologie (vide sceny w domu Thomasa). Te obrazki nabierają nowego znaczenia po wpisaniu w kontekst polityczny czasów, w których obraz powstał, a więc tego, jakie społeczeństwo uformowało ponad 40 lat komunistycznych rządów oraz co wniosą wschodnie landy do świeżo zjednoczonego państwa – sugerowane przez dzieło odpowiedzi na te pytania nie napawają optymizmem. Widać to szczególnie, gdy Niemcy Wschodnie znajdują swe uosobienie w tajemniczej parze postaci – Gerharda Hähndla i Maximiliana Loesera – przyjmujących coraz to nowe maski – żołnierzy, ulicznych pijaków czy przemądrzałych „fachowców” (zawsze jednak reprezentują siłę obracającą się przeciwko głównym bohaterom), co nadaje Banalnym dniom ciekawego znaczenia wobec obecnych narastających polityczno-społecznych podziałów w Niemczech.

Ale film Welza to znacznie więcej niż komentarz społeczno-polityczny – to także znakomita gra z kliszami i konwencjami kina coming-of-age. Bohaterowie, wpisując się z początku w pewne archetypiczne figury tego typu produkcji (niewinnego chłopca z dobrego domu i uciekającego przed problemami w rodzinie), z czasem zaczynają się nam ukazywać jako znacznie mniej jednowymiarowe postaci. Trudno nam uchwycić ich stosunek do otaczającego ich świata (wykraczający często poza prostą młodzieńczą dezynwolturę) i relację między nimi samymi (przyjaźń? miłość?).  Ukazują się raz to jako młodzi myśliciele, wnoszący świeże spojrzenie do otaczającego ich skostniałego świata i swymi nonszalanckimi działaniami destabilizujący go, a znów innym razem jako para przemądrzałych nastolatków, którzy sami gubią się we własnych intelektualnych grach. To samo można także powiedzieć o innych bohaterach, którzy wchodzą ze sobą w niespodziewane interakcje, a postaci epizodyczne powracają w zaskakujących odsłonach i wiele przyjemności przynosi oglądającemu analizowanie niekonwencjonalnych zabiegów scenariuszowych twórców.