Przed nami finałowa odsłona II Letniego Przeglądu Filmowego Pod Wspólnym Niebem (12 lipca - 6 września 2023). Z tej okazji rozmawiamy z Mateuszem Tomą z Centrum Myśli Jana Pawła II, antropologiem, politologiem i menadżerem kultury, a co najważniejsze pomysłodawcą i głównym koordynatorema cyklu.
Maciej Kowalczyk: Za nami prawie cała II edycja Letniego Przegląd Filmowego Pod Wspólnym Niebem. Co środę na dziedziniec Kamienicy Artystycznej na Foksal 11 przybywają tłumnie widzowie. Proszę na początek opowiedzieć o tej przestrzeni, w której stworzyliście plenerowe kino.
Mateusz Toma: To bardzo kameralne miejsce, łączące efektowną zabytkową kamienicę przy ul. Foksal 11 z oficyną ukrytą w drugim rzędzie zabudowy. Wystarczy zboczyć na chwilę z hałaśliwego, turystycznego Nowego Światu, by znaleźć się u nas – w trochę innej rzeczywistości, dającej dozę intymności i szansę na wyciszenie i skupienie. W Warszawie, a w Śródmieściu w szczególności, w przeciwieństwie do chociażby Berlina brakuje miejsc na plenerowe działania kulturalne, które dodatkowo wpisują się w historyczną tkankę miejską. Naszym celem było wykorzystanie potencjału istniejącej przy naszej siedzibie przestrzeni – nieoczywistej, trochę ukrytej, ale przez to zaskakującej dla publiczności i tworzącej ciekawy, dodatkowy kontekst wspólnego oglądania filmów. Przecież patrząc na funkcję kamienicznych dziedzińców przez pozytywistyczną metaforę, to zawsze były to miejsca spotkania i mieszania się ludzi z różnych warstw i klas społecznych. Na dziedzińcu wszyscy byli sobie równi – choć przez chwilę.
Wertując program, można stwierdzić, że myślą przewodnią przy jego tworzeniu było danie głosu kinematografiom szeroko pojętego Wschodu, w których demokracja i wolność są z różnych przyczyn zagrożone. Czy moja interpretacja jest słuszna, a może jednak było inne spoiwo dla Państwa selekcji?
Tworząc przewodnią ideę Pod Wspólnym Niebem, myśleliśmy dwutorowo. Po pierwsze zależało nam na włączeniu w obieg kultury najliczniejszych społeczności migrantów mieszkających w Warszawie tak, by mogli poczuć się tu bardziej jak u siebie. Dlatego w naszym programie znalazły się produkcje z Białorusi, Gruzji, Indii i Ukrainy. Zgodnie z dostępnymi badaniami to przybyszów z tych krajów jest obecnie w stolicy najwięcej.
Po drugie, choć formalna i narracyjna jakość przy wyborze programu Przeglądu miała ogromne znaczenie, a większość prezentowanych tytułów została dostrzeżona na znaczących festiwalach, staraliśmy się włączyć do programu filmy, które mogą stać się narzędziem społecznej zmiany i poprawy nastawienia do społeczności migranckich, zmniejszenia obawy przed kulturową innością i oddziaływania negatywnych stereotypów. Pewnie nie na wielką skalę, ale od czegoś trzeba zacząć. A język filmu jest w takich próbach wyjątkowo wdzięczny, bo najbardziej uniwersalny, i ze względu na swoją specyfikę zawsze w dużym stopniu czytelny dla publiczności pod każdą szerokością geograficzną.
Nie oznacza to jednak, że w programie nie poruszamy trudnych tematów jak wojna, ubóstwo, prześladowania czy różne formy społecznej dyskryminacji, ponieważ są to często czynniki napędzające dramatyczne decyzje o wyjeździe z własnego kraju. Wtedy jednak staramy się tłumaczyć ich kontekst i uwarunkowania podczas spotkań z ekspertami, które poprzedzają projekcje filmów.
Ostatnie spotkanie Przeglądu zostanie poświęcone etiudom filmowym. Proszę przybliżyć nam po krótce ich tematykę.
Nasz ostatni wieczór będzie miał mozaikowy charakter, w odróżnieniu od poprzednich, które były zawsze poświęcone społeczno-kulturowym krajobrazom konkretnego kraju. W tę środę pokażemy po jednym dokumencie z Białorusi, Gruzji i Ukrainy oraz krótkometrażową fabułę z tego ostatniego kraju.
Za takim wyborem stoi wspólny mianownik – wszystkie filmy powstały w ramach kursów dla młodych reżyserów organizowanych przez Wajda School i Fundację Edukacji Dokumentalnej. Produkcje z Białorusi i Ukrainy podejmują różne warianty traumy i moralnych dylematów wynikających z aktualnej, dramatycznej sytuacji w tych krajach. Gruziński film celowo stanowi tu dla nich wyciszony kontrapunkt, skupia się bowiem na trudach życia na wygnaniu małej etnicznej społeczności kaukaskich górali.
Cieszymy się przy tym, że nasza publiczność będzie miała okazję wziąć udział po projekcjach w spotkaniu i porozmawiać z twórczyniami dwóch filmów z Ukrainy: Aliną Maksimenko i Marą Tamkowicz.
Coś się kończy, coś się zaczyna. Zapewne myślicie już o przyszłym roku? Jakieś pomysły na program czy innowacje? Może rozszerzenie formuły o inne miasta?
Na pewno pozostaniemy w Warszawie, organizatorem Przeglądu jest Centrum Myśli Jana Pawła II, które jest miejską instytucją kultury. Zresztą sądzimy, że tu, w stolicy, jeszcze sporo wyzwań przed nami. Oczywiście, jeśli w przyszłości pojawi się szansa na ciekawe partnerstwo z instytucją w innym mieście, w którym nasze doświadczenia mogłyby zostać owocnie wykorzystane, będziemy otwarci na taką współpracę.
Kiedy myślimy o III edycji Przeglądu, chcielibyśmy włączyć do programu tytuły z kolejnych państw – na początek z Wietnamu i Armenii. To niezwykłe kulturowo kraje z dużymi diasporami w Warszawie, z których filmowe narracje są wciąż w Polsce rzadko eksplorowane i mało znane publiczności.
Przymierzamy się także do realizacji letniego cyklu filmowych warsztatów masterclass, podczas których młodzież z Polski i społeczności migranckich będzie wspólnie tworzyła swoje dokumentalne impresje o Warszawie i życiu w niej. To dla nas kolejny krok, który co prawda na mniejszą skalę, ale na pewno nie mniej autentycznie będzie wcielał w życie ideę międzykulturowej integracji, która jest nam tak bardzo bliska.
Mateusz Toma – antropolog, politolog i menadżer kultury. Od 2003 roku zaangażowany w przygotowanie festiwali i przeglądów filmowych, m.in. „Europalia – Festiwal Europy” i „Nowe Horyzonty”. Kurator i producent projektów muzealnych i filmowych prowadzonych m.in. w Muzeum Warszawy i Muzeum Woli, np. „Lokalna Pamięć Filmowa”, „Reinefahrt w Warszawie”, „Nowi Warszawiacy”. W latach 2014-2019 koordynator i selekcjoner Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Żydowskie Motywy. Od 2020 roku związany z Centrum Myśli Jana Pawła II, gdzie obecnie kieruje Działem Upowszechniania. Pomysłodawca i główny koordynator Letniego Przeglądu Filmowego Pod Wspólnym Niebem.
