Filmoteka Narodowa- Instytut Audiowizualny zaprasza do kina Iluzjon w dniach 15- 19 grudnia na przegląd twórczości jednego z najbardziej wyjątkowych reżysersko-operatorskich duetów w historii kina – Svena Nykvista oraz Ingmara Bergmana. W ramach retrospektywy z okazji 100. rocznicy urodzin Nykvista zaprezentowane zostaną wybrane filmy z bogatego dorobku artystycznego tych zafascynowanych rolą światła twórców. Oprócz dzieł dobrze znanych, takich jak Fanny i Aleksander, część filmów kino Iluzjon zaprezentuje po raz pierwszy w Polsce. W programie znalazły się rzadkie filmy reżyserowane przez samego Nykvista oraz dokumenty przybliżające kulisy powstawania filmów Bergmana. Wydarzenie stanowi unikalną okazję do odkrycia niezwykłej filmografii twórców oraz przyjrzenia się roli operowania światłem w opowiadaniu o wewnętrznych przeżyciach bohaterów.
Dla mnie ważne są twórcze poszukiwania, opieram się przy tym bardziej na doświadczeniach i odczuciach niż na pomiarach i światłomierzach. Technika to dla mnie grunt, na którym stoję, jest środkiem, nie zaś celem. Przede wszystkim zaś nie powinna stać się celem samym w sobie. Technika powinna być sługą, a nie panem kreatywności. Chodzi o to, by pokierować techniką, żeby rezultat końcowy stał się sztuką. To rzecz najtrudniejsza – i najciekawsza (Sven Nykvist, Kult światła, przeł. J. Balbierz, Izabelin 2006, s. 200).
100 lat temu, 3 grudnia 1922 roku urodził się Sven Nykvist, jeden z najwybitniejszych operatorów filmowych w historii kina. Nykvist, podobnie jak Gregg Toland, Vittorio Storaro czy Jerzy Wójcik, wielokrotnie udowadniał, że dzięki sztuce operowania światłem można opowiadać w kinie nawet o najbardziej subtelnych doznaniach wewnętrznych człowieka. Talent Nykvista został doceniony zarówno przez kolegów-filmowców, którzy silnie inspirowali się jego stylem operatorskim, jak i przez krytyków. Ochrzczony mianem „mistrza światła” artysta dwukrotnie dostał Oscara za najlepsze zdjęcia (za Szepty i krzyki i Fanny i Alexander), a ponadto został uhonorowany między innymi Cezarem za Czarny księżyc (1975) Louisa Malle’a i Nagrodą na MFF w Cannes za Ofiarowanie (1986) Andrieja Tarkowskiego.
Nykvist wywarł wyjątkowy wpływ na medium filmowe, rozwijając subtelne i oszczędne podejście do środków wizualnych, znane jako surowy „szkic ołówkiem”. Badał ekspresyjne właściwości światła, oddające duchową atmosferę opowieści. W swoim niezwykle płodnym dorobku artystycznym wykształcił przejmujący, poetycki język wizualny. Dzięki wyjątkowej wrażliwości na jakość światła potrafił za jego pomocą wytworzyć niepowtarzalny nastrój, często przybierający wymiar metafizyczny. Inspirował się sztuką, fotografią i otoczeniem, z obserwacji którego wyniósł lekcję techniki oświetleniowej. Doskonale rozumiał surowość skandynawskiego pejzażu oraz kontrastowość północnego światła, z którego zmienności nieustannie czerpał.
Szwedzki operator pracował z gigantami X Muzy – Romanem Polańskim, Andriejem Tarkowskim, Louisem Mallem, Woodym Allenem czy Johnem Hustonem. Nie przypadkiem kinomani łączą jednak nazwisko Nykvista przede wszystkim z Ingmarem Bergmanem. Skandynawscy filmowcy współpracowali razem przy 21 dziełach – od Wieczoru kuglarzy (1953) po telewizyjne Po próbie (1984), tworząc jeden z najbardziej twórczych duetów w dziejach kina.
Nykvist ożywił filmy Bergmana, zastępując kontrastowe oświetlenie bardziej ascetycznymi środkami wizualnymi oraz częstszym użyciem zbliżeń. Za pomocą intensywnych studiów ludzkich twarzy, które później stały się rozpoznawalnym podpisem ich duetu, zgłębiał świat wewnętrzny postaci i oddawał ich głębszy, psychologiczny krajobraz. Bergmana i Nykvista łączyła twórcza więź, pasja do naturalnego światła, instynkt dotyczący efektów świetlnych, świadomość emocjonalnego oddziaływania oświetlenia oraz wspólny cel, który tworzeniu każdego filmu był ten sam: zachowanie prostoty. Światło stało dla nich przewodnikiem po duszy bohaterów. Oszczędne i surowe zdjęcia Nykvista otwierają przed nami wypełniony pauzami świat narracji Bergmana, stwarzając impuls do intelektualnej refleksji nad życiem filmowych bohaterów, ich wewnętrznymi konfliktami czy prozaicznością ich problemów w zetknięciu z nieuchronnością przemijania, przenosząc całość opowieści w wymiar uniwersalny.
Nie ulega wątpliwości, że to Ingmar Bergman nauczył mnie szacunku (respektu, wdzięczności) dla światła – naturalnego, prawdziwego i żyjącego światła – przyznawał Nykvist w autobiografii pod tytułem Kult światła. Bergman nie osiągnąłby jednak tak wspaniałych rezultatów, gdyby nie operatorski talent Nykvista, który współpracując z autorem Persony (1966) zrewolucjonizował między innymi sposób pokazywania ludzkiej twarzy. To Ingmar rozbudził także moje zainteresowanie twarzą i jej znaczeniem, drobnymi zmianami jej rysów, oczyma. Prawda ukrywa się często w oczach aktora. Kiedy pokazuje się oczy, odkrywa się duszę. Pełna wyrazu twarz może sama w sobie stać się opowieścią. Jedno spojrzenie może powiedzieć więcej niż tysiąc słów (…) (Kult światła, s. 203) – pisał wybitny operator.
W swoich filmach, zwłaszcza tych zrobionych z Bergmanem – zauważał Stephen Holden w „New York Times” – światło przyjmuje metafizyczny wymiar, który wykracza poza nastrój. Wydobywa i pogłębia uczucie udręki i duchowego oddzielenia, które dręczy bohaterów Bergmana. Ale w scenach spokoju kręconych w plenerze, światło może także przywoływać przebłyski transcendencji.
Bergman wspominał współpracę z Nykvistem: Czasami opłakuję fakt, że nie robię już filmów. Jest to naturalne i przemija. Przede wszystkim tęsknię za pracą ze Svenem Nykvistem, być może dlatego, że obaj jesteśmy całkowicie urzeczeni problemami światła, łagodnego, niebezpiecznego, marzycielskiego, żywego, martwego, czystego, mglistego, gorącego, gwałtownego, nagiego, nagłego, ciemnego, przypominającego wiosnę, opadającego, prostego, skośnego, zmysłowego, stonowanego, ograniczonego. (Ingmar Bergman, Laterna magica, przeł. Z. Łanowski, Czytelnik, Warszawa 1991)
Zaś Nykvist komentował w 1976 roku: Ingmar Bergman znaczył dla mnie więcej niż prawie ktokolwiek inny w całym moim życiu ze względu na to, czego mnie nauczył. Zainteresował mnie tym, co uważam za najważniejszą rzecz w fotografii – używaniem światła do tworzenia nastroju.
Nykvist i Bergman współpracowali przy tak wybitnych filmach, jak Milczenie (1963), Goście wieczerzy Pańskiej (1966) i Szepty i krzyki (1972). Choć na przeglądzie w kinie Iluzjon nie zabraknie dzieł uznawanych za najciekawsze w ich twórczości (Twarzą w twarz z 1976 roku i Fanny i Alexander z 1982), to jednak skupimy się na dziełach mniej znanych i w większości niepokazywanych dotychczas w Polsce. Oparty na utworze Wolfganga Amadeusza Mozarta Czarodziejski flet (1975) uchodzi za jedną z najbardziej interesujących prób adaptacji opery na język filmowy. Z kolei zrealizowany w koprodukcji ze Stanami Zjednoczonymi Dotyk (1971), który początkowo został bardzo chłodno przyjęty przez krytykę, należy do niedocenianych i odkrywanych współcześnie na nowo dzieł reżysera. Na przeglądzie pokazane zostaną również dwa unikatowe dokumenty Bergmana, który bardzo rzadko kręcił filmy w tym gatunku. Fårödokument 1969 (1970) to obraz przedstawiający wyspę Fårö, która w pewnym momencie stała się dla reżysera prawdziwą oazą spokoju. Z kolei Dokument o Fanny i Alexander (1983) jest swego rodzaju making-ofem, pozwalającym zobaczyć, jak wyglądała praca obydwu artystów nad jednym z największych arcydzieł kina.
W Iluzjonie zaprezentujemy ponadto dwa filmy wyreżyserowane przez samego Nykvista – mało znane Pojedynczo (1978), zrealizowane wespół z Bergmanowskimi aktorami: Ingrid Thulin oraz Erlandem Josephsonem, a także znakomity dramat Wół (1991) oparty na historii, którą operator usłyszał w dzieciństwie. Przegląd zakończymy pokazem dokumentu Więcej niż Bergman (2013), przedstawiającym „pielgrzymkę” takich reżyserów jak Martin Scorsese, Francis Ford Coppola, Lars von Trier, Michael Haneke czy Woody Allen na Bergmanowską wyspę Fårö. Prelekcję przed filmem wygłosi prof. Tadeusza Szczepański największy znawca kina skandynawskiego w Polsce, autor monografii Zwierciadło Bergmana.
PROGRAM
15 grudnia
18:00 Twarzą w twarz (reż. Ingmar Bergman / 134 min)
21:00 Dokument o Fårö 1969 (reż. Ingmar Bergman / 58 min)
napisy polskie, angielskie
16 grudnia
18:00 Pojedynczo (reż. Sven Nykvist, Ingrid Thulin / 87 min)
20:30 Wół (reż. Sven Nykvist / 92 min)
17 grudnia
16:00 Dotyk (reż. Ingmar Bergman / 112 min)
18:30 Fanny i Aleksander (reż. Ingmar Bergman / 188 min)
18 grudnia
17:00 Dokument o „Fanny i Aleksander” (reż. Ingmar Bergman / 110 min)
19:30 Czarodziejski flet (reż. Ingmar Bergman / 135 min)
19 grudnia
19:00 Więcej niż Bergman (reż. Jane Magnusson, Hynek Pallas / 107 min)
OPISY FILMÓW
Twarzą w twarz / Ansikte mot ansikte (reż. Ingmar Bergman, scen. Ingmar Bergman, zdj. Sven Nykvist)
Szwecja, Włochy 1976, czas trwania: 134 min
Jedna z najciekawszych Bergmanowskich psychodram koncentruje się na postaci odnoszącej sukcesy doktor psychiatrii, która powraca do swego domu rodzinnego, gdzie – osaczona przez wspomnienia z przeszłości – stopniowo popada w załamanie nerwowe. Niezwykłe, o wielkiej intensywności kreacje Liv Ullmann i Erlanda Josephsonna i wizyjność niczym z sennego koszmaru na długo pozostają w pamięci widzów.
Początkowo uznany za porażkę film z czasem zaczął być coraz bardziej doceniany. Co w takich filmach jak Twarz było zbyt wyrafinowane, tu jest poruszająco bezpośrednie, co Persona, podobnie wiele przekazująca przez obraz twarzy, gubiła w chłodzie formy, tu jest boleśnie czułe – pisał o dziele Adam Garbicz (Kino, wehikuł magiczny. Podróż trzecia, s. 158). Dramat Bergmana wiele zawdzięcza zdjęciom Svena Nykvista, który właśnie w tym dziele stworzył jedne z najwspanialszych portretów ludzkiej twarzy w kinie. Warto wspomnieć, że obraz z 1976 roku w dalszym ciągu pozostaje inspirujący – przykładowo, w 2021 roku Twarzą w twarz zostało wystawione w Teatrze Powszechnym (spektakl wyreżyserowała Maja Kleczewska).
Fanny i Alexander / Fanny och Alexander (reż. Ingmar Bergman, zdj. Sven Nykvist)
Szwecja 1982, czas trwania: 187 min
Jedno z największych arcydzieł w historii kina. Zapowiadany przez Bergmana jako ostatni film, Fanny i Aleksander przynosi swego rodzaju podsumowanie wątków pojawiających się we wcześniejszych obrazach reżysera. W warstwie fabularnej jest to opis życia rodzinnego w domu surowego i purytańskiego pastora na początku XX wieku. W warstwie głębszej ukazany jest metafizyczny konflikt dobra i zła, próby poszukiwania Boga, a co za tym idzie – sensu życia. To również pogłębiona refleksja na temat roli sztuki w życiu człowieka, jej magicznej i oczyszczającej zarazem siły.
Zainspirowane wspomnieniami Bergmana z dzieciństwa Fanny i Alexander traktowane bywa niekiedy jako summa twórczości szwedzkiego reżysera. To film nie tylko mistrzowski narracyjnie i fenomenalnie zagrany, ale też olśniewający wizualnie. Sukces artystyczny jest w dużej mierze zasługą Svena Nykvista. Patrząc na Fanny i Alexander, zadziwiać nas musi bogactwo barw, struktur, detali. Nykvist podniósł rzemiosło do rangi sztuki przez głębokie i subtelne zrozumienie tego, jak niewielkie zmiany odcieni mogą oddziaływać na cały film – pisał Bruce A. Block w recenzji cytowanej przez samego Nykvista (cyt. za: Kult światła, s. 176). Film otrzymał Oscary za najlepszy film nieanglojęzyczny, zdjęcia, scenografię i kostiumy.
Dokument o „Fanny i Alexander” / Dokument ‘Fanny och Alexander’ (reż. Ingmar Bergman, zdj. Arne Carlsson,
Szwecja 1986, czas trwania 110 min
Unikatowy dokument, będący rodzajem making-ofu z planu Fanny i Alexander. Film daje niepowtarzalną okazję zobaczenia Ingmara Bergmana i Svena Nykvista przy pracy. Jak słynny reżyser odnosił się do aktorów? Jak komunikował się z operatorem? Jak pracował Sven Nykvist? Dokument o „Fanny i Alexander” to lektura obowiązkowa dla wszystkich fanów obydwu twórców.
Będąc jednocześnie autoportretem i surowym elementarzem sztuki reżyserowania, Dokument o „Fanny i Alexander” daleko wykracza poza wąski zakres [making ofu – przyp. red.], przekształcając i rozwijając kluczowe zagadnienia tematyczne obecne w Fanny i Alexandrze: splecionej ontologii teatru i życia (a także, co nieuniknione, teatru i filmu), (…) osobistych rozrachunków ze śmiertelnością, wytrwałości w obliczu psychicznego i fizycznego niepokoju, niewytłumaczalnej erupcji niesamowitego w codziennej egzystencji – pisał Paul Arthur w eseju opublikowanym na stronie Criterionu.
Czarodziejski flet / Trollflöjten (reż. Ingmar Bergman, zdj. Sven Nykvist
Szwecja 1975, czas trwania: 137 min
Adaptacja słynnej opery Wolfganga Amadeusza Mozarta. Opowieść o księciu Tamino, który wraz ze swym pomocnikiem Papageno, wyrusza w podróż, by uratować Paminę z rąk Sarastra. Obraz Bergmana uchodzi powszechnie za jedną z najbardziej udanych prób przeniesienia opery na ekran. Reżyser, który w wieku 12 lat zobaczył Czarodziejski flet w Operze Królewskiej w Sztokholmie, od zawsze pragnął stworzyć własną inscenizację Mozarta. Film powstawał z myślą o telewizji, jednak w 1975 roku trafił także do dystrybucji kinowej.
Teraz mieliśmy sfilmować osiemnastowieczną operę – pisał Nykvist w autobiografii. – Najbardziej figlarną operę Mozarta, z fantastycznymi stworzeniami i postaciami mitologicznymi. Dlatego Ingmar chciał, żebyśmy i my zaczęli fantazjować i bawić się kolorami. Pracować światłem barwnym i różnymi filtrami, prawie dokładne przeciwieństwo wszystkiego, co robiliśmy wcześniej. Było to i dla nas nowe wyzwanie, ale Ingmara bawiło komponowanie światła. Zmiany barw miały następować w takt skomponowanej wcześniej muzyki (Kult światła, s. 98-99). Efekt okazał się znakomity – film wzbudził zachwyty krytyków i został nagrodzony nagrodą BAFTA za najlepszy zagraniczny program telewizyjny, a także nominacją do Złotego Globu za najlepszy film zagraniczny.
Dotyk / The Touch (reż. Ingmar Bergman, scen. Ingmar Bergman, zdj. Sven Nykvist)
Szwecja, Stany Zjednoczone, 1971, czas trwania: 114 min
napisy polskie, angielskie
Jeden z najmniej znanych filmów Ingmara Bergmana. Opowieść o Szwedce – przykładnej żonie i matce – która nawiązuje romans z archeologiem pracującym nieopodal jej domu. Relacja okazuje się bardzo trudna między innymi z powodu traumatycznej przeszłości mężczyzny. W Dotyku Bergman ukazuje pełne uczuciowego zamętu i miłosnej udręki spotkania Karin i Davida na tle średniowiecznych murów, archeologicznych wykopalisk, sakralnych ruin i runicznych napisów, które wobec ulotności ludzkich pragnień, dążeń i pasji składają się na kamienną scenerię niewzruszonego majestatu wiecznego trwania – pisał o filmie Tadeusz Szczepański (T. Szczepański, Zwierciadło Bergmana, s. 324)
Nakręcony na Gotlandii Dotyk był pierwszym anglojęzycznym filmem Ingmara Bergmana, zrealizowanym w koprodukcji szwedzko-amerykańskiej. Do głównej roli męskiej rozważano gwiazdy tej miary, co Paul Newman i Robert Redford. Dotyk poniósł jednak komercyjną klęskę i spotkał się z mieszanym przyjęciem krytyków. Po latach filmoznawcy zaczęli jednak weryfikować wcześniejsze opinie. Dotyk jest dziełem bardzo rzadkim i bardzo pięknym – pisał amerykański krytyk Richard Brody w 2011 roku. Dużą zaletą dzieła Bergmana są zdjęcia Svena Nykvista, który nakręcił film w systemie Eastmancolor.
Dokument o Fårö 1969 / Fårödokument 1969 (reż. Ingmar Bergman, zdj. Sven Nykvist
Szwecja, 1970, 58 min, czas trwania: napisy polskie, angielskie
Jeden z nielicznych filmów dokumentalnych zrealizowanych przez Ingmara Bergmana. Szwedzki twórca opowiada w nim o niewielkiej wyspie Fårö, którą odkrył poszukując lokacji do filmu Jak w zwierciadle. Reżyser od początku lat 60. systematycznie przyjeżdżał na wyspę, a w 2003 zamieszkał na niej na stałe. Zrealizowany w 1969 roku dokument nie opowiada jednak o Bergmanie, ale o samej Fårö i jej mieszkańcach. Bergman przedstawia problemy Szwedów zamieszkujących surowe miejsce, które pozbawione jest udogodnień i atrakcji dostępnych na kontynencie.
Film został nakręcony przez Svena Nykvista na taśmie 16 mm. 10 lat po realizacji tego fascynującego dokumentu, będącego niepowtarzalnym zapisem świadomości ludzi skazanych na życie w trudnych warunkach, z dala od wielkich miast, reżyser zdecydował się na swego rodzaju sequel. W Dokumencie o Fårö 1979 Bergman powrócił do ludzi występujących we wcześniejszym o dekadzie dziele, by sprawdzić, jak potoczyło się ich życie. O ile jednak ten drugi dokument był kilkakrotnie pokazywany w polskiej telewizji, o tyle Dokument o Fårö 1969 pozostaje w Polsce obrazem praktycznie nieznanym. To jedyna okazja, aby zobaczyć, jak Bergman i Nykvist sprawdzili się jako dokumentaliści.
Pojedynczo / En och en (reż. Sven Nykvist, zdj. Sven Nykvist)
Szwecja 1978, czas trwania: 87 min
Bardzo mało znany film zrealizowany przez najbliższych współpracowników Ingmara Bergmana – Svena Nykvista, Ingrid Thulin i Erlanda Josephsona. Sytuacja wyjściowa jest klasycznie Bergmanowska. Wyemancypowana, dojrzała kobieta – malarka, która odczuwa coraz większy ciężar życiowej pustki, braku spontanicznych i autentycznych emocji, staje wobec bariery samotności i obcości. Próbuje nawiązać bliższe więzi ze swym towarzyszem dziecięcych zabaw – starym kawalerem i dziwakiem zajętym wyłącznie swymi książkami. Wspólna wyprawa do Kopenhagi wiele zmieni w życiu obojga.
Realizatorzy dyskretnie nawiązując do kina Bergmana pokusili się o ujęcie dramatycznych dylematów wyobcowania współczesnego człowieka w tonacji mniej poważnej, a nawet miejscami humorystycznej. W efekcie powstały inteligentnie skonstruowane wariacje na tematy bergmanowskie
Wół / Oxen (reż. Sven Nykvist, zdj. Sven Nykvist,)
Szwecja 1992, czas trwania: 92 min
Najważniejszy film wyreżyserowany przez Svena Nykvista. Rozgrywający się w drugiej połowie XIX wieku Wół zainspirowany został autentycznymi wydarzeniami. Podczas okresu wielkiego głodu szwedzki chłop Helge Roos, aby nakarmić rodzinę, zabija wołu, który należy do bogatego hodowcy bydła. Mieszkańcy wioski są wstrząśnięci zabójstwem i zaczynają szukać winnego…
Zasłyszana w dzieciństwie historia o zabiciu wołu towarzyszyła Nykvistowi przez całe życie. Wreszcie na początku lat 90. twórca przeniósł opowieść na ekran. W różnych kontekstach popularne stało się określenie dreamteam – pisał Nykvist w Kulcie światła – uważam, że taka ekipa przytrafiła mi się w czasie realizacji Wołu. Byli tam technicy i aktorzy, z którymi współpracowałem od trzydziestu lat. Choć film pomimo nominacji do Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny, nie odniósł dużego sukcesu, to jednak wydaje się dziełem niedocenionym i czekającym na ponowne odkrycie. Krytycy chwalili wspaniałe kreacje aktorów tej miary co Stellan Skarsgård, Max von Sydow i Liv Ullmann, a także wskazywali na inspiracje kinem Ingmara Bergmana.
Więcej niż Bergman (Trespassing Bergman), reż. Jane Magnusson, Hynek Pallas, Szwecja, 2013, 107 min
Grupa filmowców udaje się na kinofilską pielgrzymkę na Fårö, położoną na Morzu Bałtyckim wyspę, gdzie stoi dawny dom reżysera Siódmej pieczęci, obecnie pełniący funkcję muzeum. Na temat szwedzkiego mistrza, jego spuścizny i sztuki filmowej wypowiadają się artyści, którzy przyjmują pozycję gorliwych wyznawców lub próbują wcielać się w rolę obrazoburców. Szczere, zabawne i dosadne wywiady z takimi twórcami jak Lars Von Trier, Martin Scorsese, Woody Allen, Isabella Rossellini i Michael Haneke przeplatane są z nigdy wcześniej niepokazywanymi materiałami zza kulis wielu filmów szwedzkiego mistrza. Film powstał w oparciu o wcześniejszą o rok telewizyjną serię Bergmans video.
Organizatorzy: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Filmoteka Narodowa- Instytut Audiowizualny, Kino Iluzjon
Patronat honorowy: Ambasada Królestwa Szwecji
Partnerzy: Bergman Center, Filmweb, Kino, Ekrany, Pełna Sala