19-21 i 26-28 stycznia 2024 w Centrum Filmowym UG im. Andrzeja Wajdy nadarzy się wyjątkowa okazja zapoznania się z twórczością jednego z czołowego amerykańskiego dokumentalisty Errola Morrisa. Projekcjom towarzyszyć będą spotkania z filmoznawcami, kulturoznawcami, dziennikarzami i reżyserami, którzy porozmawiają zarówno o obrazie współczesnej Ameryki, zawartym w jego filmach, jak i o samym medium, jakim jest film dokumentalny. Objęliśmy Meet Errol Morris naszym patronatem.
Erroll Morris nazywany jest mistrzem amerykańskiego dokumentu i ludzkim wykrywaczem kłamstw – w swoich filmach nieustępliwie dąży do ujawnienia prawdy na ekranie. Przyglądał się zwykłym ludziom i decydentom. Badał tło kluczowych, nierzadko traumatycznych wydarzeń z historii współczesnych Stanów Zjednoczonych, m.in. wojen w Wietnamie i Iraku. Jedna z jego najsłynniejszych produkcji, „Cienka niebieska linia” (1988), doprowadziła do uniewinnienia niesłusznie skazanego człowieka. Laureat wielu nagród filmowych, w tym Oscara („Mgły wojny: Jedenaście lekcji z życia Roberta S. McNamary”, 2003) czy Srebrnego Niedźwiedzia na Festiwalu Filmowym w Berlinie („Zwykła procedura operacyjna”, 2008). W 2008 roku został uhonorowany nagrodą im. Marka Nowickiego przyznawaną przez Helsińską Fundację Praw Człowieka za wybitne osiągnięcia w ukazywaniu praw człowieka w filmie.
Meet Errol Morris to przegląd najważniejszych filmów w dorobku amerykańskiego reżysera. W programie retrospektywy znalazły się Cienka niebieska linia, Amerykańska dharma, Zwykła procedura operacyjna, Mgły wojny: Jedenaście lekcji z życia Roberta S. McNamary, Szybko, tanio i poza kontrolą, a także film dokumentalny poświęcony samemu twórcy: Errol Morris: szkic do portretu (reż. Charles Musser, Carina Rosanna Tautu, 2014). Wśród zaproszonych gości znaleźli się: Iwona Kurz, Paweł Łoziński, Anna Mazurkiewicz, Charles Musser, Piotr Pławuszewski, Patrycja Sasnal, Sebastian Smoliński, Piotr Tarczyński, oraz Grzegorz Welizarowicz.
Tym, którzy nie interesują się na co dzień kinem dokumentalnym, Errol Morris może się kojarzyć z niezwykłym zdarzeniem. Była końcówka lat 70tych ubiegłego wieku, Errol Morris, wówczas nieznany szerzej młody człowiek, pracował nad swoim pierwszym filmem dokumentalnym, który ostatecznie otrzymał tytuł Wrota niebios (Gates of Heaven). Produkcja przeciągała się, zatrzymywana wielokrotnie między innymi przez brak pieniędzy, aż wreszcie nauczyciel i przyjaciel Morrisa, Werner Herzog, zadeklarował, że jeśli ten kiedykolwiek skończy swój film, to on, Herzog, będący wówczas u szczytu swojej kariery, zje swój but. Morris skończył swój film, a Herzog dotrzymał słowa, co zostało uwiecznione na filmie pt. „Werner Herzog Eats his Shoe”, który można obejrzeć w internecie.
Było to ponad 40 lat temu, od tego czasu wiele się zmieniło. Errol Morris nie jest już debiutantem, lecz jednym z najwybitniejszych reżyserów filmów dokumentalnych w historii kina, co potwierdzają – między innymi – przyznane mu wyróżnienia, na czele z nagrodą Amerykańskiej Akademii Filmowej za film Mgły wojny: Jedenaście lekcji z życia Roberta S. McNamary, Srebrnym Niedźwiedziem na Festiwalu Filmowym w Berlinie za Zwykłą procedurę operacyjną czy kilkukrotnie wręczanymi statuetkami Independent Spirit Award. Jego pierwszy głośny film, Cienka niebieska linia, ma obecnie status klasyka, który w prestiżowym plebiscycie miesięcznika „Sight and Sound” na najlepsze filmy dokumentalne w historii zajął piąte miejsce. Kolejne dzieła, często szeroko komentowane, ugruntowały pozycję Morrisa jako innowatora i mistrza kina niefikcjonalnego.
Filmy Morrisa fascynują zarówno tematyką, jak i niekonwencjonalną filmową formą. W początkowym okresie interesowały go osobliwe zainteresowania i obyczaje zwykłych ludzi, jakim przyglądał się choćby w Bramach niebios. Reprezentantem tego nurtu jest też film Szybki, tani i poza kontrolą, przeplatający historie czterech pasjonatów, całkowicie zatracających się w swoich zajęciach. W późniejszych latach na pierwszy plan wychodzą filmy, w których rozmowy z luminarzami amerykańskiej polityki i kultury stają się okazją do refleksji nie tylko nad ich karierami czy postawami, ale również nad kluczowymi, nierzadko traumatycznymi wydarzeniami z historii współczesnych Stanów Zjednoczonych. Dało się to wielokrotnie zauważyć: Mgły wojny portretują słynnego sekretarza obrony USA, ale opowiadają zarazem o wojnie wietnamskiej; traktujące o karierze Donalda Rumsfelda Nieznany znany rzuca również światło na amerykańską interwencję w Iraku; American Dharma, w którym rozmówcą reżysera jest Steve Bannon, niemało miejsca przeznacza na analizę zjawiska trumpizmu. Stałym lejtmotywem twórczości Morrisa jest portret człowieka, który tak się zatraca w swojej pasji lub pracy, że traci dystans i przestaje rozumieć swoją sytuację. Szczególną pozycję w dorobku amerykańskiego dokumentalisty zajmują zaangażowane filmy, takie jak Cienka niebieska linia – pedantyczne śledztwo, które doprowadziło do uwolnienia z więzienia skazanego na karę śmierci niewinnego człowieka – czy Zwykła procedura operacyjna, poświęcona skandalowi w więzieniu Abu Ghraib, ale zarazem roli i znaczeniu fotografii we współczesnym świecie.
Filmy Morrisa zazwyczaj opierają się na wypowiedziach do kamery, bogato ilustrowanych świetnie dobranym i sugestywnym materiałem wizualnym oraz znakomitą muzyką (zwłaszcza Philipa Glassa). Choć wypowiedzi do kamery są standardową formą dokumentalną, to w filmach Morrisa mają one szczególny charakter, bo bohaterowie prowadzą swoisty, często bardzo osobisty dialog również z samymi sobą. Morris zaznacza, że udaje mu się osiągnąć ten efekt dzięki specjalnej maszynie do prowadzenia wywiadów, którą nazwał Interrotronem, ale bardziej prawdopodobne, że po prostu potrafi swoich rozmówców otworzyć, wprowadzić w szczególny stan ducha i umysłu.
Dzieła amerykańskiego dokumentalisty inkrustowane są zdjęciami, rysunkami, fragmentami filmów fabularnych, seriali i programów telewizyjnych, a także scenami inscenizowanymi (to ostatnie wpłynęło na kontrowersyjne pominięcie Cienkiej niebieskiej linii wśród nominowanych do Oscara). Dzięki temu opowiadane historie zostają osadzone w szerokim kontekście kulturowym. Mówiąc o konkretnych sprawach, Morris – skądinąd absolwent filozofii – równolegle rozwija refleksję nad uwarunkowaniami i granicami ludzkiej wiedzy, niejednokrotnie stawiając pytania o jej wiarygodność Morris rejestruje poglądy swoich rozmówców, ale zarazem docieka, co ich uformowało – odpowiedzi znajduje w otoczeniu kulturowym, w tym, co oglądamy, czytamy i z czym się na co dzień stykamy. Realizując filmy dokumentalne, zarazem zastanawia się nad wiarygodnością dokumentalizmu, co sprawia, że konfrontacja z jego oryginalną twórczością za każdym razem zamienia się w intelektualną przygodę.
PROGRAM
19 stycznia (18:00): CIENKA NIEBIESKA LINIA
Dokument przedstawia historię Randalla Adamsa, człowieka niesłusznie skazanego na śmierć za zabójstwo policjanta w Dallas w 1976 roku. Reżyser próbował odtworzyć wydarzenia z dnia morderstwa, przeprowadzając wywiady ze skazanym oraz przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości, wzbogacając je o inscenizacje przebiegu zdarzeń odgrywane przez aktorów. Film doprowadził do uniewinnienia Adamsa po dwunastu latach oczekiwania na wykonanie wyroku.
Cienka niebieska linia zajęła piąte miejsce w prestiżowym plebiscycie miesięcznika „Sight and Sound” na najlepsze filmy dokumentalne w historii.
GOŚCIE:
Piotr Pławuszewski – dr, pracuje w Instytucie Filmu, Mediów i Sztuk Audiowizualnych (UAM, Poznań); jego zainteresowania badawcze koncentrują się przede wszystkim wokół historii oraz analizy kina dokumentalnego (polskiego i zagranicznego); autor książki Po swojemu. Kino Władysława Ślesickiego; swe artykuły i szkice o kinie dokumentalnym publikował w tomach zbiorowych (między innymi: [Nie]zapomniani dokumentaliści [Łódź 2020]; Jerzy Płażewski [Warszawa 2021]) oraz w „Kwartalniku Filmowym”, „Images” czy „Kinie”.
Sebastian Smoliński – krytyk filmowy i operowy, dziennikarz. Autor bloga filmowego „Na wylot”. Publikuje w „Stopklatce”, „Kulturze Liberalnej”, „Kinie”, „Ekranach”, „Tygodniku Powszechnym”, „Dwutygodniku”, czy Filmwebie. Współpracownik Festiwalu Nowe Horyzonty we Wrocławiu. Stały gość programów „Hrapkowidz”, „Kino Mówi” oraz „Dranie w kinie”. Współautor kilku książek, m.in. hiszpańskojęzycznej monografii La doble vida de Krzysztof Kieślowski, czy dwujęzycznej monografii Davida Lyncha. Laureat Konkursu Młodych Krytyków Filmowych im. Krzysztofa Mętraka 2017. Miłośnik amerykańskiej kultury.
20 stycznia (18:00): AMERYKAŃSKA DHARMA
Rozmówcą reżysera jest Steve Bannon – wzbudzający kontrowersje strateg polityczny i były doradca Donalda Trumpa. Pretekstem do rozmowy jest wspólny seans filmów m.in. Johna Forda, Stanleya Kubricka, czy Orsona Wellesa. Morris zestawia zapis rozmowy z archiwalnymi materiałami, grafikami i nagłówkami gazet z okresu prezydentury Trumpa, poświęcając uwagę kluczowym momentom w karierze Bannona, jego poglądom na temat amerykańskiej gospodarki i analizie zjawiska trumpizmu.
GOŚĆ:
Piotr Tarczyński – tłumacz, historyk, amerykanista i politolog. Doktor nauk społecznych w dyscyplinie nauk o polityce. Publikuje bądź publikował w „Tygodniku Powszechnym”, „Stopklatce”, „Gazecie Wyborczej”, „Polityce”, czy „Dwutygodniku”. Od września 2020 roku wraz z Łukaszem Pawłowskim prowadzi „Podkast amerykański” na temat polityki i historii Stanów Zjednoczonych. Autor książki Rozkład. O niedemokracji w Ameryce (Kraków, 2023).
21 stycznia (18:00): ZWYKŁA PROCEDURA OPERACYJNA
W 2004 roku świat obiegły zdjęcia amerykańskich strażników, ujawniające tortury, jakich dopuszczali się wobec irańskich więźniów przetrzymywanych w więzieniu Abu Ghraib. Errol Morris rozmawia z amerykańskimi strażnikami, którzy dopuścili się zbrodni, oraz irackimi więźniami, próbując znaleźć przyczynę ludzkiego okrucieństwa. Czy zło – jak twierdzi słynny amerykański psycholog, twórca stanfordzkiego eksperymentu więziennego Philip Zimbardo – jest banalne? Czy może przyczyna okrucieństwa, którego dopuścili się amerykańscy żołnierze, leży po stronie wadliwego systemu? Jakie znaczenie i jaką wagę ma medium fotografii – tak chętnie wykorzystywane przez strażników portretujących się z poddawanymi katuszom więźniami?
GOŚCIE:
Iwona Kurz – profesor Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 2016-2024 dyrektorka Instytutu Kultury Polskiej, historyczka nowoczesnej kultury polskiej, badaczka kultury wizualnej, filmoznawczyni. Autorka wyróżnionej Nagrodą im. Bolesława Michałka za najlepszą książkę filmoznawczą oraz nominowanej do Nagrody Nike Twarze w tłumie (2005). Współzałożycielka i do 2020 roku współredaktorka pisma „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej”. Publikuje w „Dwutygodniku.com”, „Kinie”, czy „Widoku”.
Patrycja Sasnal – kierowniczka Biura Badań i Analiz w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych. Z wykształcenia doktor nauk politycznych, arabistka i filozofka, specjalizuje się w polityce Bliskiego Wschodu, stosunkach transatlantyckich, radykalizacji, migracjach i studiach postkolonialnych. Jest członkinią rady European Council on Foreign Relations i eksperckiej komisji migracji przy Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. Publikowała m.in. w „The Guardian”, „Le Monde” i „Polityce”.
26 stycznia (18:00): MGŁY WOJNY: JEDENAŚCIE LEKCJI
Z ŻYCIA ROBERTA S. MCNAMARY
Dokument koncentruje się na Robercie McNamarze, Sekretarzu Obrony za czasów prezydentur Lyndona Johnsona i Johna F. Kennedy’ego, a w późniejszych latach prezesa Banku Światowego. Produkcja jest kombinacją materiałów archiwalnych, dotychczas nieujawnianych dokumentów Białego Domu oraz wywiadu przeprowadzonego z McNamarą, komentującego najważniejsze wydarzenia dwudziestego wieku: naloty amerykańskiej armii lotniczej na Tokio w 1945 roku, kubański kryzys rakietowy i tragiczne skutki wojny w Wietnamie. Reżyser ustami bohatera próbuje odpowiedzieć na pytania o aspekty psychologiczne i sposób rozumowania rządowych decydentów, którzy wysyłają ludzi na wojnę. W jaki sposób podjęto te decyzje i dlaczego?
Film został nagrodzony Oscarem w kategorii Najlepszy film dokumentalny.
GOŚCIE:
Anna Mazurkiewicz – profesor Uniwersytetu Gdańskiego, Kierownik Zakładu Historii Najnowszej Powszechnej, Prodziekan ds. Badań Naukowych i Współpracy Międzynarodowej, historyk. Zajmuje się badaniem m.in. stosunków Stanów Zjednoczonych z Polską, czy dziejami migracji. Członkini kolegiów redakcyjnych zagranicznych czasopism, m.in. „Polish American Studies” (USA). Autorka kilku książek poświęconych historii USA w tym Uchodźcy polityczni z Europy Środkowo-Wschodniej w amerykańskiej polityce zimnowojennej… (2016), która zdobyła tytuł najlepszej obcojęzycznej książki dotyczącej historii Stanów Zjednoczonych (Willi Paul Adams Award, 2019) przyznawany przez Organization of American Historians.
Grzegorz Welizarowicz – adiunkt w Zakładzie Amerykanistyki Uniwersytetu Gdańskiego. Prowadzi zajęcia z kultury, literatury i geografii amerykańskiej. Dwukrotny stypendysta Fulbrighta (2000, 2012). Członek Polish and European Association for American Studies. Interesuje się historią pogranicza Południowego Zachodu USA, teorią dekolonialną, wczesną historią Kalifornii oraz amerykańską kulturą popularną.
27 stycznia (18:00): SZYBKO, TANIO I POZA KONTROLĄ
Pogromca lwów, projektant robotów, ogrodnik przycinający krzewy na kształt zwierząt oraz hodowca kretoszczurowatych. Co ich łączy? Z pozoru nic – i taki też był zamysł Morrisa. Sportretowani mężczyźni dzielą się swoim życiem osobistym, przemyśleniami dotyczącymi kariery i przyszłości. Jak to, co robią, może zmienić świat? Czy pomaga im to radzić sobie ze świadomością przemijania? Morris wydobywa z bohaterów nostalgię i być może na co dzień ukrytą prawdę, dając dowód swojej niezwykłej umiejętności prowadzenia konwersacji. Jak twierdzi wybitny krytyk filmowy Rober Ebert: „Bohaterowie kontrolują krzewy, lwy, roboty i szczury, a on [Morris – red.] kontroluje ich”.
Film wyróżniono nagrodą dla filmu dokumentalnego na Film Independent Spirit Awards.
GOŚĆ:
Paweł Łoziński – reżyser, scenarzysta i producent filmów dokumentalnych, jeden z czołowych polskich dokumentalistów. Autor ponad 20 filmów dokumentalnych wielokrotnie nagradzanych na międzynarodowych festiwalach. Międzynarodowe uznanie zdobył swoim dokumentalnym debiutem Miejsce urodzenia (1992) opowiadającym o polskim Żydzie Henryku Grynbergu szukającym mordercy swojego ojca. W 2021 ukazał się jak dotychczas jego ostatni film, Film balkonowy wyróżniony Orłem i Nagrodą dla Najlepszego Filmu Polskiego na Festiwalu Millennium Docs Against Gravity. Produkcja była także nominowana do Europejskiej Nagrody Filmowej przyznawanej przez Europejską Akademię Filmową.
28 stycznia (18:00): ERROL MORRIS: SZKIC DO PORTRETU
Czego można dowiedzieć się o Errolu Morrisie w jeden dzień? Jak dowodzą twórcy dokumentu Errol Morris: szkic do portretu, Charles Musser i Carina Rosanna Tautu – całkiem sporo. Przyczynkiem do nakręcenia filmu była krytyczna recepcja Zwykłej procedury operacyjnej – jednego z ulubionych filmów Morrisa. Musser i Tautu ruszają z kamerą śladami słynnego dokumentalisty i przeprowadzają z nim rozmowę, trafiają także na jego współpracowników. W efekcie powstał unikatowy materiał dokumentujący metody pracy reżysera i jego stosunek do sztuki filmowej.
GOŚĆ:
Charles Musser – profesor filmoznawstwa, medioznawstwa, amerykanistyki i teatrologii na Uniwersytecie Yale. Dokumentalista i montażysta. Współzałożyciel studiów filmowych na Uniwersytecie Yale oraz Letniego Instytutu Filmowego. Organizator kursów z zakresu filmu dokumentalnego, w tym poświęconych osobie Errola Morrisa. Autor kilku filmów dokumentalnych, w tym – wraz z Cariną Rosanną Tautu – Errol Morris: A Lightning Sketch (2014). .
