Wenecja 2021 – prognozy i oczekiwania

O Janie P. Matuszyńskim, absolwencie Wydziału Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, pierwszy raz zrobiło się głośno w 2013 roku za sprawą dokumentalnego debiutu Deep Love, opowieści o 50-letnim nurku głębinowym, pokonującym własne ograniczenia mimo ryzyka i szukającym siły do walki z chorobą. Produkcja HBO otrzymała Srebrnego Lajkonika w Krakowie, a także nagrodę na MFF w Moskwie.

Fabularny debiut Matuszyńskiego, Ostatnia rodzina, stał się odkryciem roku 2016: najpierw został zauważony w Locarno (nagroda za najlepszą rolę męską dla Andrzeja Seweryna), następnie zdobył Złote Lwy w Gdyni za najlepszy film polski (oraz kolejne wyróżnienia dla aktorów), Złotą Żabę na Camerimage (dla autora zdjęć, Kacpra Fertacza) i Paszport „Polityki” za „najdojrzalszy artystycznie debiut ostatnich sezonów”, a międzynarodowe tournée festiwalowe przyniosło m.in. wyróżnienia w Chicago, Kijowie, Sofii, Lizbonie i Denver. Ostatnia rodzina jest klaustrofobiczno-makabryczną opowieścią o trzydziestu latach z życia artystycznej familii Beksińskich: Zdzisława (Andrzej Seweryn), Zofii (Aleksandra Konieczna) i Tomasza (Dawid Ogrodnik). To dokonanie zaskakująco dojrzałe artystycznie: perfekcyjny scenariusz Roberta Bolesty skupia się na codzienności bohaterów oraz ich przyziemnych zmaganiach, czyniąc ze sztuki jedynie element rzeczywistości, wcale nie najważniejszy; zdjęcia Kacpra Fertacza potęgują atmosferę osaczenia, chłodnie i metodycznie przyglądając się niewygodnym, wstydliwym momentom; scenografia Jagny Janickiej odwzorowuje charakter warszawskiego mieszkania Beksińskich, w którym surrealistyczne malarstwo nie przykuwa nadmiernej uwagi, wpasowując się w swoje miejsce tak samo jak winylowe płyty, niedopałki papierosów i butelki z colą, a celnie dobrana muzyka tworzy dźwiękowy portret członków rodziny. Matuszyński jako reżyser wykazuje się umiejętnością i dyscypliną, do końca przestrzegając wyznaczonych reguł, trzymając w ryzach trójkę aktorów, którzy wyrazistymi, groteskowo przerysowanymi, ale spójnymi kreacjami ożywiają portretowane postacie. Ostatniej rodzinie zarzucano luźną interpretację faktów oraz nieprawdziwe przedstawienie postaci Tomka Beksińskiego (zainspirowane książką Magdaleny Grzebałkowskiej Beksińscy. Portret podwójny, choć prace nad scenariuszem rozpoczęły się jeszcze przed wydaniem tej pozycji). Większość krytyków była jednak zgodna, że Matuszyńskiemu udało się przedstawić makabrę rodzinnego życia, w którym rozkład jest integralnym elementem egzystencji aż po agonię i śmierć, a figury turpistyczne i gotyckie siedzą przy jednym stole z biurokracją, konsumpcją i sztuką, sporządzając listę zakupów na kolejny dzień.

Na następnych kilka lat Matuszyński, jak wielu jego rówieśników, przeniósł się do telewizji, reżyserując kilka odcinków seriali Wataha (HBO), Druga szansa (TVN) i Nielegalni (Canal+). W 2020 roku udało mu się zrealizować dla Canal+ serię kryminalną Król opartą na powieści Szczepana Twardocha. Rozgrywająca się w przededniu wybuchu II wojny światowej opowieść o żydowskim gangu Kuma Kaplicy, bokserze Jakubie Szapiro i rozgrywkach warszawskiego półświatka spotkała się z pozytywnym odbiorem widzów, choć głównie za scenariusz i kreacje aktorskie.

W tym roku Matuszyński powraca do kina z ekranizacją reportażu historycznego Cezarego Łazarewicza Żeby nie było śladów o sprawie Grzegorza Przemyka, wyróżnionego Nagrodą Literacką „Nike” oraz tytułem Książki Historycznej Roku 2016. Za scenariusz tej polsko-czesko-francuskiej koprodukcji odpowiada Kaja Krawczyk-Wnuk, mająca na swoim koncie dwa seriale telewizyjne i tylko jeden film kinowy (Polot Michała Wnuka). Więcej doświadczenia mają niewątpliwie: autor zdjęć Kacper Fertacz (współpracujący z Matuszyńskim już od czasu studenckich etiud) oraz kompozytor Ibrahim Maalouf (francuski trębacz jazzowy okazjonalnie komponujący muzykę do filmów, m.in. Blasku Naomi Kawase). Przed kamerą pojawia się plejada nadwiślańskich gwiazd (Tomasz Ziętek, Aleksandra Konieczna, Jacek Braciak, Agnieszka Grochowska, Robert Więckiewicz, Tomasz Kot, Michał Żurawski, Andrzej Chyra, Bartłomiej Topa); Grzegorza Przemyka gra debiutujący Mateusz Górski, a w rolę matki bohatera, poetki Barbary Sadowskiej, wciela się Sandra Korzeniak, aktorka Teatru Dramatycznego w Warszawie od czasu do czasu pojawiająca się na drugim planie w kinie (Sąsiady Grzegorza Królikiewicza, Hiszpanka Łukasza Barczyka). Zwiastun wskazuje na – idący za literackim pierwowzorem – drobiazgowy obraz wydarzeń związanych z pobiciem Przemyka od zatrzymania studenta przez milicję po kampanię dezinformacyjną i ustawione śledztwo, ze szczególnym naciskiem położonym na zakulisowe działania władz oraz losy bliskich chłopaka.

Ostatnimi czasy polskie kino często – z różnym skutkiem – wraca do czasów PRL. Kształtują się konwencje opowiadania o tej epoce: od osobistych, subiektywnych mikrohistorii operujących różnymi nastrojami (groteska, czarna komedia, kryminał, neo-noir), przez skrupulatne, pełne szarości rekonstrukcje polityczno-historyczne, po pisane wielkimi literami „historie prawdziwe” zakneblowanych męczenników jedynie słusznych wartości. Wydaje się, że Matuszyński w swoim nowym dziele uda się raczej w ten drugi rejon, chyba najbardziej wyeksploatowany i skodyfikowany, a jednocześnie czekający na świeże spojrzenie. Czy młody twórca zaryzykuje, proponując nowe podejście do filmu historycznego, czy też ograniczy się do bezpiecznej ekranizacji materiału źródłowego? Biorąc pod uwagę, że dał się już poznać jako zdolny reżyser, oczekiwania wobec Żeby nie było śladów są wyjątkowo wysokie. Czy Polak im sprosta, okaże się niebawem, bowiem film trafi do dystrybucji nad Wisłą 24 września, a kilkanaście dni wcześniej zobaczą go widzowie w Wenecji. Miejmy nadzieję, że jego pobyt na Lido pozostawi jakiś ślad.