Śpijcie więc, poza dobrem, poza złem, requiem – o „Trzeciej części nocy” Andrzeja Żuławskiego – Krótka Historia Polskiego Kina

Andrzej Żuławski należy do tych postaci, które nie potrzebują specjalnego wstępu. Reżyser w ciągu ostatniej dekady doczekał się bestsellerowego wywiadu rzeki przeprowadzonego przez Piotrów Mareckiego i Kletowskiego, eseistycznego laurkowego dokumentu Ucieczka na Srebrny Glob Kuby Mikurdy [NASZA RECENZJA], a w końcu szerokiej dystrybucji Opętania oraz Na Srebrnym Globie i węższej – bo z taśmy 35 mm, którą obecnie niewiele kin jest w stanie wyświetlić, Szamanki. Fakt, że te właśnie tytuły stanowią awangardę powrotu Żuławskiego do kin – i dostępne są znacznie łatwiej niż przed dekadą ostatnie arcydzieło mistrza, Kosmos – skrzywdzony brakiem zainteresowania większych dystrybutorów – stanowi ciekawy, ironiczny i jakże adekwatny splot dziejów. Wszak Żuławski, zgodnie ze słowami Jezusa z Ewangelii świętego Marka, właśnie we własnym kraju był lekceważony po tych dziełach. Rodzima branża odrzucała go trzykrotnie: po skandalu, jakim był Diabeł w 1972 roku, po nieukończonej produkcji Na srebrnym globie w 1977 roku, a także po kontrowersjach i oburzeniu mieszczańskiej krytyki w wyniku premiery Szamanki w 1996 roku. Kontynuując przytaczanie Jezusowych słów: „Zaprawdę, powiadam ci: dzisiaj, tej nocy, zanim kogut dwa razy zapieje, ty trzy razy się Mnie wyprzesz”. ^[2] Życie i kariera Żuławskiego rozdarte między dwiema ojczyznami, między niezliczonymi skandalami, kontrowersjami i fascynacjami, doczekało się setek opracowań tworzonych przez filmoznawców wszelkich światowych uczelni – a nieśmiertelność i szeroką sławę na całym błękitnym globie zapewniło mu niewątpliwie Opętanie (1981). Nie da się jednak Żuławskiego oddzielić od polskich korzeni, wieszczowskiego romantyzmu ani zrozumieć w pełni jego twórczości bez znajomości swoistej debiutanckiej dylogii – Trzeciej częsci nocy i Diabła, a także spojrzenia na jego życie prywatne. 

Pisanie o fabule Trzeciej części nocy ma podobnie znikomą ilość sensu, jak sporządzanie planu wydarzeń trzeciej części Dziadów, jak pisał jeszcze przed oficjalną premierą produkcji krytyk Aleksander hrabia Halka-Ledóchowski w (szczerze mówiąc przezabawnym, polecam lekturę po seansie) felietonie / liście otwartym na łamach „Kina”: „Film jest pełen zaprzeczeń i ma w sobie coś z labiryntu: korytarze, które prowadzą donikąd, lustra odbijające przeszłe obrazy i ślepe lub iluzoryczne okna”. ^[3] Zarysowując jednak wydarzenia skrótowo. Trwa druga wojna światowa, niemieccy żołnierze mordują w dworku żonę Michała (Leszek Teleszyński), Helenę (Małgorzata Braunek) oraz ich syna Łukasza. Mężczyzna, który uratował się dzięki temu, że w trakcie napaści rozmawiał ze swoim ojcem w lesie o wątpliwościach co do swojego małżeństwa, powraca do Miasta, gdzie trafia na uderzająco podobną do zmarłej partnerki Martę (także Małgorzata Braunek). Kobieta właśnie rodzi, a jej męża aresztowało gestapo, ponieważ pomylono go z Michałem. W romansie z Martą mężczyzna widzi szansę na naprawienie błędów przeszłości; by utrzymać ją i dziecko, powraca do pracy jako karmiciel wszy w Instytucie Weigla. We wszystko wmieszane jest jeszcze AK. Trzecia część nocy w naturalny sposób czytana jest w kluczu autobiograficznym. Film inspirowany jest wojennymi wspomnieniami Mirosława Żuławskiego, jego dziennikiem i napisaną na potrzeby „podkładki pod scenariusz” książką Minuta milczenia. Jak mówi sam reżyser „Ja bym w życiu nie zrobił tego filmu bez ojca, bo przecież to jest film jak gdyby w hołdzie.” ^[4] Michał jest zatem ojcem, Helena / Marta matką, a dziecko Andrzejem.  

Macedońska aktorka i reżyserka Miliana Lenak w tekście Duality as a creative principle in the films of A. Żuławski pisała „W Trzeciej części nocy Żuławski portretuje swoje narodziny, dając swojej ówczesnej żonie Małgorzacie Braunek rolę opartą na swojej własnej matce, a co za tym idzie – możliwość przeżycia wydania jego samego na świat. Dekadę później w Opętaniu Isabelle Adjani gra postać opartą na Małgorzacie Braunek (wówczas już byłej żonie Żuławskiego), a poród jest poronieniem, które ona nazywa «złowrogim omenem»” ^[5]. Symbolika edypowa jest tylko jednym z wielu tematów powtarzających się i komentujących wzajemnie w kolejnych dziełach tego artysty, interpretować ją możemy jednak także w kluczu narodowym, tęsknoty za krajem – matką, niewdzięczną i nieobecną. Skojarzenie między krajem przywiślanym a rodzicielką jest wszak niezwykle silne, porównania tego użył chociażby Jan Paweł II podczas drugiej pielgrzymki w 1983, z kolei pięć lat później o Polsce Grzegorz Ciechowski pisał „To nie kochanka, ale sypiam z nią”. Kompleks Edypa jest zatem niejako wpisany w relację na linii Polska – Polacy. Ciągłe powroty Żuławskiego do rodzinnej kinematografii i postępujące za nimi krok w krok skandale stanowią, przy takim spojrzeniu, analogiczny akt zemsty do seksu Jakuba z matką, która go porzuciła jako dziecko w Diable.