Samego diabła weźmiemy za rogi – o „Słońce wschodzi raz na dzień” Henryka Kluby – Krótka Historia Polskiego Kina

Społeczna misja Haratyka jest z góry skazana na porażkę. Napędzana ludową sprawiedliwością beskidzka autarkia musi zostać zdeptana przez potężny żywioł ogarniający cały kraj. Ideologia w PRL-u stoi wszak ponad każdą potrzebą jednostki czy grupy. W Polsce po 1945 roku aż 70% społeczeństwa miało pochodzenie chłopskie, więc władza musiała zagospodarować tę siłę i wtłoczyć czym prędzej wiejską brać do ogólnonarodowego wysiłku. Rejon, gdzie dzieje się film Kluby, należał do terenów, na których zamieniano ludność niemiecką na polską przybyłą z utraconych na rzecz ZSRR Kresów Wschodnich. Ówczesny minister ds. Ziem Odzyskanych Władysław Gomułka miał szeroko zakrojony projekt, aby uczynić z tej wędrówki ludów rodzimy akt solidarności względem idei komunistycznej.

Sołtys Odkrzasu toczy nierówny bój, zarówno z partyjniakami, jak i władzą kościelną, do której należą liczne tereny wokół wioski. Wieczne przeciąganie liny zostaje na ekranie ubrane w szaty antycznej tragedii, choć twórcy nadają jej zarazem wymiaru groteskowego, także przez liczne elementy z kultury góralskiej i swoistej beskidzkiej mitologii. Realne zbiega się tu zupełnie naturalnie z baśniowym, niewyjaśnialnym, ale uznanym przez miejscowych za element krajobrazu (tu widać pokrewieństwo z innymi wschodnimi twórcami jak Ilienko czy Paradżanow). Wobec tego niczym szczególnym nie jest, że przy przygotowaniach do kiszenia kapusty rozmawia się o diabłach tańczących na pobliskiej górze Ochodzitej. Chłopi odbierają za większe dziwadło czerwonego agitatora niż wariata zwanego Głupim Walą. Szaleństwo biegającego w dyniowej masce biedaka zostało bowiem już dawno temu udomowione. Zresztą to właśnie w nim trzeba upatrywać koryfeusza, przewodzącego w swej rozpaczliwej i chaotycznej metodzie chórowi. Wspólnymi siłami komentują zastaną rzeczywistość: Głupi Wala silnie podkreśla element traumatyczny związany z ledwo zakończoną wojną, a jego chórzyści (widoczni także w oknach zrujnowanych domów) odnoszą się do bieżączki związanej z nowym ustrojem, szukając równowagi w dawnych zwyczajach.

Polityka i instytucjonalna religia gonią ludową mądrość i zaściankowy, acz nader malowniczy zabobon. W krzywym zwierciadle Kluby tradycja staje się opoką zdrowego rozsądku chroniącą przed zbyt szybko obracającym się młynem historii, a postęp przynoszony z zewnątrz wedle rządowych instrukcji chłopi znajdują obrzydliwym, bo idzie za nim przymus. Ironia reżysera daje o sobie znać kilkukrotnie w tle, jakby dyskutując z tym, do czego dąży sama opowieść (z ducha socrealistyczna przemiana bohatera i całej społeczności). Obrazy serwowane przez kamerę Zdorta wydają się chwilami dziecinną igraszką: gdy górale ruszają do stolicy, ukazują pagórek z papierowym Belwederem (chór wyśpiewuje rzecz jasna pieśń o tym, że do władzy prowadzi tylko droga w górę), kiedy indziej Haratyk wychodzący na hale wygląda niczym gigant pośród karzełków (efekty specjalne osiągnięte dzięki lustrom). Jak orzekł prof. Piotr Sitarski wszystkie te skróty i zaburzenia perspektywiczne można wywieść z inspiracji Kluby malarstwem prymitywnym⁵. Z łatwością odnajdziemy podobne zabiegi w twórczości Nikifora Krynickiego (różnice wielkość postaci, kumulacja architektury w kadrze, nadmiar czynności ukazanych w jednej scenie). Wydaje się też, że Słońce wschodzi raz na dzień wykazuje zbieżność z dziełami Pietera Bruegela starszego, zwłaszcza tymi, gdzie daje o sobie znać sowizdrzalski odcień wiejskiego żywota (Przysłowia niderlandzkie, Walka karnawału z postem).