Satyajit Ray w 102. rocznicę urodzin

102 lata temu na świat przyszedł Satyajit Ray. Z tej okazji przygotowaliśmy garść ciekawostek na temat indyjskiego reżysera.

🟢 W latach 1940-1942 Ray uczył się na Uniwersytecie Visva Bharati w Shantiniketanie, założonym 20 lat wcześniej przez Rabindranatha Tagore’a. Noblista (zmarły w 1941) był przyjacielem rodziny przyszłego reżysera, który miał później parokrotnie przenosić na ekran jego prozę, m.in. w Charulacie (pol. Samotna kobieta lub Samotna żona) czy Domu i świecie. Ray nakręcił też w 1961 roku dokumentalny film o pisarzu, z okazji setnej rocznicy jego urodzin.
 

🟢 Przed rozpoczęciem kręcenia filmów Ray pracował w reklamie jako grafik. Zajmował się też ilustrowaniem oraz projektowaniem okładek do książek, wśród których znalazły się pozycje później przezeń adaptowane, w tym Pieśń z drogi (Pather Panchali) Bibhutibhushana Banerji. Równolegle interesował się kinem – w 1947 współzałożył pierwszy w Kalkucie klub filmowy. W 1949 pomagał Jeanowi Renoirowi w poszukiwaniu lokacji do Rzeki i przedstawił mu swój pomysł na adaptację Pieśni z drogi, otrzymując od francuskiego mistrza słowa zachęty.

„Charulata” (1964)

🟢 Ray nie zajmował się jedynie reżyserią, zwłaszcza w późniejszym okresie twórczości. Od czasu Trzech córek z 1961 roku samodzielnie pisał muzykę do swoich filmów. Od końcówki lat 60. ponadto zazwyczaj osobiście prowadził kamerę. Był także pisarzem – stworzył m.in. serię powieści kryminalnych z detektywem Feludą, na podstawie których nakręcił później dwa ze swoich filmów – Złotą karocę (1974) i Boga słonia (1979). Również zamykający dorobek mistrza Gość (Agantuk, 1991) oraz krótkometrażowy Pamiętnik Pikura (1981) bazują na jego własnych opowiadaniach. Z kolei wyreżyserowane przez Raya produkcje przygodowe, m.in. bardzo popularne w Bengalu Przygody Goopiego i Baghy (1967), powstały na podstawie prozy jego dziadka, Upendrakishore’a Raya. Również ojciec Satyajita, Sukumar Ray, był pisarzem, głównie literatury dziecięcej. Syn poświęcił mu w 1987 półgodzinny film dokumentalny.

🟢 Większość filmów Raya to bengalskojęzyczne adaptacje tamtejszej literatury. W ledwie dwóch filmach w jego dorobku dialogi mówione są w innych językach: w Szachistach (1977) w hindi, urdu i po angielsku, w średniometrażowym Sadgati (1981) w hindi – obie produkcje powstały na podstawie prozy klasyka literatury w hindi, Munshiego Premchanda. Pod koniec kariery Ray sięgnął także po tekst europejski – Wroga ludu Henrika Ibsena, którego przeniósł w indyjskie realia w filmie z 1989 o tym samym tytule. Parokrotnie tworzył też scenariusze oryginalne, m.in. do Idola (1966) czy Kanczendzongi (1962), należących do jego najodważniejszych narracyjnie dzieł. O drugim z nich szerzej pisałem: TUTAJ.

🟢 Sandip Ray, syn Satyajita, od 1976 współpracował z nim jako asystent reżysera. W 1984, kiedy ojciec przeszedł dwa ataki serca, syn dokończył Dom i świat według jego instrukcji. Sandip debiutował jako reżyser w 1983 adaptacją powieści ojca pt. Phatik Chand. Później jeszcze wielokrotnie sięgał po dorobek Satyajita, m.in. dopełniając w 1991 trylogię o przygodach Goopiego i Baghy.

„Dom i świat” (1984)

🟢 Jak wielu reżyserów Ray pozostawił po sobie również niezrealizowane projekty. Wśród nich znajdują się dokumentalny film o Ravim Shankarze (wirtuozie sitaru, autorze niezapomnianej muzyki do trylogii Apu), a także adaptacje indyjskiego eposu Mahabharata oraz Podróży do Indii E. M. Forstera (przeniesionej na ekran w 1984 przez Davida Leana). W 1967 Ray napisał też scenariusz pt. The Alien, na którego podstawie miał wyreżyserować film science-fiction w koprodukcji indyjsko-amerykańskiej. W projekt zaangażowani byli też m.in. Peter Sellers i Arthur C. Clarke, jednak do jego realizacji nigdy nie doszło. Ponad dekadę później Ray i Clarke dostrzegli wiele podobieństw do ich konceptu w… E.T. Stevena Spielberga.

🟢 W 1992, niecały miesiąc przed śmiercią, Ray odebrał honorowego Oscara za całokształt twórczości. O przyznanie reżyserowi tej nagrody zabiegali m.in. Martin Scorsese, James Ivory, George Lucas, Elia Kazan czy John Schlesinger. W kolejnych latach Amerykańska Akademia Filmowa odrestaurowała 18 pełnometrażowych filmów Raya oraz krótkometrażowy Two, dostępny legalnie na youtube’owym kanale Oscars: TUTAJ. Polecamy jego seans jako formę uczczenia dzisiejszej rocznicy.

Jędrzej Sławnikowski
Jędrzej Sławnikowski