Orzeł, wrona, kurczaki – recenzja filmu „Rok z życia kraju”

Najważniejsze pytania, które warto zadać dokumentowi złożonemu z archiwaliów, dotyczą doboru materiałów oraz sposobu ich organizacji. W kontekście Roku z życia kraju pierwsza kwestia jest pozornie oczywista: nagrania pochodzą ze stanowiącego temat filmu okresu stanu wojennego, a także ze wcześniejszych kilkunastu miesięcy prężnego rozwoju „Solidarności”, na który stan wojenny był odpowiedzią. Jednak obok najbardziej kojarzących się z latami 1981-83 scen – wojsk na ulicach, generałów w telewizorach, pustych sklepowych półek – Wolski umieszcza wyłowione z archiwów materiały proponujące inne perspektywy, rezygnuje zaś z niektórych emblematycznych obrazów, zwłaszcza słynnej fotografii Chrisa Niedenthala spod kina Moskwa. Ta dyskusja z ikonografią stanu wojennego wydaje się ukierunkowana nie na wymianę starego spojrzenia na nowe, lecz uzupełnienie tego, co z czasem stało się symbolem, o elementy ówczesnej rzeczywistości mniej zapisane w naszej zbiorowej pamięci wizualnej. Takie odświeżenie spotyka chociażby nagranie generała Jaruzelskiego ogłaszającego 13 grudnia wprowadzenie stanu wojennego – Wolski umieszcza je w filmie (znamiennie – na początku), jednak otoczone ujęciami ze studia telewizyjnego oraz „surowym” materiałem nieprzeznaczonym do emisji. Możemy zatem zobaczyć generała w oczekiwaniu na najsłynniejszy moment jego politycznej kariery, zajrzeć za kulisy sceny utrwalonej przez media i historię.

Zebrany materiał archiwalny zostaje w Roku z życia kraju zorganizowany w na pierwszy rzut oka pozbawiony wyraźnej zasady porządkującej strumień obrazów. Brak sztywnej konstrukcji otwiera pole zarówno do swobodnych zestawień różnorodnych ujęć, jak i łączenia ich w bardziej zwarte segmenty skupione wokół danego tematu, np. protestu górników czy działalności nielegalnych drukarni. Podczas gdy 1970 [NASZA RECENZJA], wcześniejszy „archiwalny” film Wolskiego, opowiadający o wydarzeniach Grudnia ‘70, wyraźnie obierał perspektywę decydentów, Rok z życia kraju proponuje szeroką panoramę społeczną – od ujęć z parlamentu i telewizyjnych wystąpień członków WRON-u, przez sceny przesłuchań Wałęsy i innych internowanych czy fragmenty relacji zagranicznych mediów, po wpływ politycznych okoliczności na realia PRL-owskiego życia, jak choćby zatrzymania podczas godziny policyjnej lub ciągnące się wiele przecznic kolejki po – niczym wyjęte z komedii Barei – żywe kurczaki sprzedawane w sklepie obuwniczym. Mozaikowy, polifoniczny charakter Roku z życia kraju nie oznacza jednak nieporządku – strumień obrazów meandruje, ale Wolski nie traci kontroli nad jego nurtem: dba o pewną różnorodność, splatając materiały o odmiennym charakterze, wreszcie tworzy nieoczekiwaną kulminację, zostawiając niemal na koniec szczególnie szokujące ujęcia z rozpędzania ulicznych protestów. Ostatecznie, wydaje się, że decyzje co do kompozycji filmu były słuszne, pozwalają bowiem wydobyć siłę z samych zgromadzonych materiałów.

Tych, którzy będą oczekiwać zupełnie nowego spojrzenia na okres stanu wojennego, Rok z życia kraju może rozczarować. Dokument Wolskiego poszerza ikonografię, ale nie próbuje redefiniować historycznych zdarzeń. Odsłonięcie kulis ma tu wartość w większym stopniu jako akt sam w sobie niż odkrycie zupełnie nowych aspektów tematu. To jednak wcale nie musi być zarzut. Reżyser zebrał bowiem imponujący korpus znakomitych materiałów archiwalnych (z dotąd niewymienionych warto wyróżnić wywiady z chwalącymi stan wojenny górnikami, którym dziennikarz podpowiada tekst zza kadru) i zapewnił im godną oprawę, bez narzuconej odgórnie tezy. Oddanie głosu nagraniom z epoki pozwala wreszcie zwrócić uwagę, jak wiele elementów ówczesnej rzeczywistości pozostaje na marginesie zbiorowych wyobrażeń.