Czworonogi przyjaciel zza grobu, czyli pośmiertna narracja zwierzęca

Drugim intrygującym filmem wykorzystującym pośmiertną narrację zwierzęcą jest Pepe (reż. Nelson Carlos De Los Santos Arias, NASZA RECENZJA), który premierowo można było zobaczyć w konkursie głównym festiwalu Berlinale. W tym przypadku narrator opowiada swoją własną, nieprawdopodobną historię. Tytułowy Pepe jest hipopotamem, który jako pierwszy w historii Ameryki Południowej został odstrzelony, ponieważ uważano, że stanowił zagrożenie dla lokalnej ludności. Ten gatunek zwierząt oczywiście nie występuje naturalnie w Amerykach, przodkowie Pepe zostali pojmani z Namibii i przetransportowani do Kolumbii, do prywatnego zoo na posesji Pabla Escobara. Hipopotamom zdarza się opuszczać swoje stada, co w tym przypadku doprowadziło do niekontrolowanego rozpowszechniania się ich populacji. Obecnie szacuje się, że w Kolumbii może żyć nawet ponad dwieście hipopotamów⁷.

Tworzywo, z którego powstał Pepe (zarówno film, jak i poniekąd jego bohater), jest zróżnicowane. Dobrze podsumowuje to w swoim artykule Jordan Cronk, który pisze, że:

„Santos Arias wykorzystuje różne formaty i taśmy celuloidowe w epizodycznej historii Pepe, która płynnie przechodzi między dramatem wiejskim, spekulacyjną fantastyką, etnograficznym dokumentem, sekwencjami znalezionych nagrań dźwiękowych i materiałów informacyjnych związanych z Pepe i Pablo Escobarem, a najbardziej pamiętne są fragmenty z kreskówki Hanna-Barbera z lat 60. Peter Potamus, znanej w hiszpańskiej emisji jako Pepe Pótamu”.⁸⁹

Równie zróżnicowane są przedstawiane historie wewnątrz historii i zmieniające się perspektywy. Przez prawie cały film towarzyszy nam natomiast narracja Pepe, który wspomina swoje korzenie, oprawców, ale snuje też ogólniejsze refleksje, wchodząc niejako w rolę wnikliwego filozofa postkolonialnego.

W książce Deathwatch: American film, technology, and the end of life C. Scott Combs zanotował, że „podtrzymane narracje pierwszoosobowe o śmierci są rzadkie, a narracje zza grobu występują rzadko, w dużej mierze dlatego, że głos pośmiertny zwraca zbyt dużą uwagę na swoje własne sfabrykowanie”¹⁰. Mam wrażenie, że w Pepe narracja pośmiertna została zastosowana z dokładnie tego powodu. Reżyser kładzie duży nacisk na akt opowiadania, medialne przekazy, wizualne reprezentacje i polityczny dyskurs związany z Pablo Escobarem. Istotne jest również to, że ludzie przejęli się losem hipopotama dopiero wtedy, gdy przez zagrożenie, które dla nich stanowił, zostali częścią jego historii. To samoświadomy zabieg, ponieważ historia Pepe staje się dla Santosa Ariasa punktem wyjścia do szerszych rozważań dotyczących kolonializmu.

Głos Pepe jest w pewnym stopniu odrealniony, przetworzony, bardzo głęboki, wręcz przedwieczny, wydaje przedziwne onomatopeje. Z drugiej strony został ugruntowany w rzeczywistości. Hipopotam posługuje się dwoma językami – afrikaans, ze względu na pochodzenie z Namibii oraz hiszpańskim, przez wychowanie w Kolumbii. Nadanie ludzkiego głosu i języka oczywiście antropomorfizuje zwierzę, ale to bardzo świadomy zabieg.. Na konferencji prasowej na Berlinale reżyser otwarcie przyznał, że uderzyło go podobieństwo losów Pepe i ludzkich niewolników¹¹. Pepe uciekł z zoo Escobara podobnie jak Cimarrones, afrykańscy niewolnicy, zbiegli hiszpańskiemu ciemiężcy w Panamie w XVI wieku. Santos Arias pochodzi z Dominikany, więc historia kolonializmu na Karaibach jest mu szczególnie bliska. 

W swojej recenzji na łamach Pełnej Sali [LINK] Marcin Prymas świetnie podsumował Pepe, nazywając film „poetycką baśnią o krzywdzie, której doznają maluczcy w wyniku decyzji wielkich tego świata; w wyniku wyborów, których ze swojej pozycji nie są w stanie pojąć umysłami”. Dobitnie przedstawia to chociażby segment, w którym reżyser nagle skupia się na nowej postaci – człowieku, przypadkiem również nazywanym Pepe. Nowy bohater w trakcie codziennych połowów ryb nagle trafia na pływającego w rzece hipopotama. Przestraszony wraca do wioski i informuje o incydencie sąsiadów. Niedługo lokalna społeczność się wzburza i wymaga od lokalnych władz zrobienia czegoś z niebezpiecznym zwierzęciem. W taki sposób i człowiek Pepe, i hipopotam Pepe stają się ofiarami – tylko i wyłącznie przez podjętą dekady temu decyzję jednego, potężnego, nieodpowiedzialnego przedstawiciela gatunku homo sapiens.

Monolog Pepe ma często charakter wspomnieniowy, co można analizować pod kątem motywów pamięci kulturowej i pokoleniowej traumy. Ogólniejsze refleksje narratora należy natomiast wpisywać w nurt krytyki postkolonialnej, w tym wypadku splatającej na różne sposoby losy zwierząt nie-ludzkich i przedstawicieli homo sapiens. Wyraźnym akcentem kończy swój wywód Santos Arias, przedstawiając scenę polowania na Pepe. Zatrudniony przez Kolumbijski rząd myśliwy jest Niemcem, któremu zlecono wytropienie hipopotama pochodzącego z Namibii, państwa, które niewiele ponad sto lat temu jeszcze było kolonią Rzeszy nazywaną Deutsch-Südwestafrika.

Krótka refleksja

Powodów powszechności i naturalnej akceptowalności pośmiertnych narracji ludzkich Herbert G. Klein doszukuje się w wierze w istnienie duszy i życie pozaziemskie oraz w kulturowych pozostałościach po tych przeświadczeniach¹². Biorąc pod uwagę popularność mówiących zwierząt w kinie (w animacjach lub filmach jak Babe – świnka z klasą), marginalnego występowania zwierzęcych narracji pośmiertnych być może wynika z czegoś podobnego – z chrześcijańskiego przekonania o nieistnieniu zwierzęcych dusz. Moje intuicje zdaje się pośrednio potwierdzać Mikko Keskinen, który, analizując pośmiertną narrację zwierzęcą w powieści Charlesa Sieberta Angus (2000), odnotowuje, że „mówiący martwy pies podwójnie narusza zwykły stan rzeczy; w przeciwieństwie do rzeczywistych ludzi, psy nigdy nie mają zdolności mówienia lub narracji, a w przeciwieństwie do ludzkich postaci, martwe psy rzadko pojawiają się pośmiertnie (jako duchy lub zombie) w literaturze”¹³. Może zatem paradoksalnym sposobem na ożywienie audiowizualnych reprezentacji zwierząt, które ze względu na medialną marginalizację i technologiczną reprodukcję Nicole Shukin nazywa „nieumarłymi duchami”¹⁴,  jest dosłowne przywołanie ich filmowego ducha?  W Pepe nieżywy hipopotam krytycznie zarysowuje mechanizmy wpływające zarówno na ludzi, jak i na zwierzęta, w Niewyraźnym klekocie ptaków martwy świerszcz, opowiadający historię  przyrodnika, tworzy narrację o pasji i pamięci. Taka krytycznie zaimplementowana antropomorfizacja z przewrotnie tragicznym akcentem, utrudniającym zawieszenie niewiary, niespodziewanie wydaje się skutecznym sposobem na opowiadanie o nas jako po prostu żywych istotach – bez sztywnych podziałów.