(Nie)pamięć – recenzja filmu „Pod powierzchnią” – 22. Millennium Docs Against Gravity

W Brzezince, tuż obok Auschwitz-Birkenau – największego niemieckiego obozu zagłady – działają dziś lodziarnia, pub czy klub piłkarski Iskra. Te zwyczajne miejsca współtworzą codzienność, która toczy się pozornie normalnym rytmem w cieniu jednej z największych tragedii XX wieku. Jednocześnie nieustannie przyjeżdżają tu turyści. Choć wielu z nich rozumie znaczenie tego miejsca, niektórzy traktują je jak scenerię do sesji na Instagrama – wysiadają z autokarów, blokują drogę, nieświadomie spłycając pamięć o ofiarach. Tę sprzeczność uchwycił już Siergiej Łoźnica w filmie Austerlitz (2016), pokazując, jak łatwo współczesna turystyka może wypaczyć sens miejsc pamięci i zamienić je w puste tło. W tym roku przypada stulecie urodzin Claude’a Lanzmanna i czterdziesta rocznica premiery jego monumentalnego filmu Shoah (1985). W programie tegorocznego MDAG znalazł się francuski dokument Nie miałem nic poza pustką. Shoah Lanzmanna autorstwa Guillaume’a Ribot — swoisty przypis do słynnego dzieła. Michalska zdaje się pytać, co pozostało z tamtej radykalnej formy pamięci. Gdy Lanzmann unikał archiwaliów i pokazywał tylko twarze oraz milczenie, dziś obraz pamiątek i selfie z obozowych bram każe zastanowić się, czy potrafimy jeszcze patrzeć naprawdę.

W jednym z lokalnych pubów młody mężczyzna wspomina swojego dziadka – maszynistę, który w czasie wojny dowoził transporty z więźniami do Auschwitz-Birkenau. Twierdził, że „nic nie widział”, bo musiał wysiadać przed Bramą Śmierci. To milczenie i udawana niewiedza powracają dziś w nowych, często rażących formach. Na stadionie Iskry kibice skandują hasła w rodzaju „ostatnia stacja” i „utylizacja”, cynicznie nawiązując do mechanizmów Zagłady. Lokalni raperzy również wspominają o istnieniu obozu, lecz robią to niemal bezrefleksyjnie. Michalska pokazuje ten ciąg postaw z ironią, ale bez oskarżycielskiego tonu – sugerując, że od wojennej bierności i podporządkowania po dzisiejsze wyparcie i banalizację prowadzi prostsza droga, niż chcielibyśmy przyznać.

W Jedwabnem, miejscu pamięci tragicznego pogromu z 1941 roku, Michalska ukazuje konfrontację międzypokoleniową. Ewa, jedna z bohaterek, odczuwa wstyd za tamte wydarzenia i uczy swoją córkę, że podobne zło nie może się powtórzyć. Jej babcia, choć pamięta płonącą stodołę, całą winę przypisuje Niemcom. Wujek – antysemicki rekonstruktor historii powstańczej – podtrzymuje tę narrację, wypierając polski współudział. To symboliczne starcie pamięci i wyparcia rezonuje z kontrowersyjnymi wypowiedziami z ostatnich lat – jak słowa Grzegorza Brauna, który wzywał do przeprowadzenia ekshumacji (sprzecznej z żydowskim prawem religijnym), czy niedawny wpis prof. Michała Bilewicza, porównującego wybór w drugiej turze wyborów prezydenckich do decyzji, „po której stronie stodoły w Jedwabnem” ktoś się opowiada. Takie głosy pokazują, że temat ten wciąż dzieli i wciąż domaga się uczciwego, a nie politycznego przepracowania.

Współczesna granica polsko-białoruska przypomina o kolejnych tragediach. Imigrant z Gwinei ukrywał się w grobie ofiar żydowskich — szukając schronienia w miejscu śmierci sprzed pokoleń. Tam właśnie, w Białowieży, zginęło 77 Żydów, dziś — tylko do lutego 2025 roku — udokumentowano co najmniej 89 ofiar śmiertelnych obecnego kryzysu migracyjnego. Te dwie smutne statystyki nie są tylko przypadkową zbieżnością — mówią o ciągłości cierpienia. Pod powierzchnią nie pozostawia złudzeń: politycy wtedy i dziś zawiedli. W obliczu przemocy chowają się za procedurami, murami i hasłami o bezpieczeństwie. A ludzie — tak jak kiedyś — umierają w ciszy, często poza kadrem. To nie tyle lekcja historii, co bolesne przypomnienie, że potrafi się ona powtarzać — jeśli nie patrzymy jej w oczy.