Śpiący kraj – recenzja filmu „Nos lub spisek odmieńców” – Sputnik

To zresztą nie koniec atrakcji. Nos lub spisek odmieńców otwiera scena na pokładzie samolotu, w której każdy z pasażerów ogląda na swoim ekranie inny seans. Jednym z podniebnych kinomanów jest Chrżanowski we własnej osobie. Wspomina on swemu towarzyszowi o tym, że Anglicy stworzyli listę 100 książek, które kulturalny człowiek powinien znać i na której widnieje utwór wielkiego  rosyjskiego pisarza Nikołaja Gogola. Po tych słowach kamera ukazuje ekran przed oczyma reżysera, aby imitować rozpoczęcie seansu. Dalsze partie filmu to już właściwa animacja, której i my od tej pory stajemy się widzami. Na tym nie kończy się ta „incepcja”. Już na starcie wiemy, że czekają nas aż trzy różne sny (zgodnie z trzyaktowym podziałem opery Szostakowicza i trzema epizodami z opowiadania Gogola). Każdy z nich jest zresztą rozbijany przez wprowadzanie krótkich ujęć z planu, konkretnie chwil, gdy animatorzy czy lalkarze wykonywali pracę niezbędną do pomyślnej finalizacji produkcji. Ukazanie kulis powstawania widowska otwiera kolejną szkatułkę, która tym razem jednak nie wspiera iluzji, lecz wpisuje się w stworzony przez Brechta efekt obcości.

Zmęczeni? A nie dotarliśmy jeszcze do dziesiątej minuty. Kilka słów o fabule, bo tych narracyjnych zabaw będzie jeszcze trochę, a warto samemu się z nimi zmierzyć. Początkowo wydaje się, że autor Lwa z siwą brodą podąża za literą opowiadania Gogola. Są tu bowiem absurdalne perypetie cyrulika Jakuba Iwanowicza, który znalazł wewnątrz bochenka chleba… nos klienta i próbuje za wszelkę cenę pozbyć się tego niewygodnego znaleziska. Potem następuje niemniej surrealistyczne przeżycie Kowalowa, kolegialnego asesora w randze majora, któremu po upojnej nocy z poznaną w teatrze damą, też znika narząd węchu. Krótkie śledztwo wykazuje, że zamiast znajdować się między oczami urzędnika ożywiona część ciała przemieszcza się po Petersburgu jako radca stanu. Chrżanowski pozwala sobie przy tej okazji na dwa żarty. Pierwszy z nich to anachronizm w postaci limuzyny, którą nosisko rozbija się po ulicach XIX-wiecznej stolicy Imperium Rosyjskiego. Drugi ma charakter kinofilski, nos już po opuszczeniu auta jest wożony przez ochroniarzy na wózku. Wprowadzenie tego akcesorium pozwala na cytat z eisenstainowskiego Pancernika Potiomkina, gdyż stacza się on w pewnym momencie po stopniach identycznie jak spacerówka z dzieckiem w najsłynniejszej scenie na odeskich schodach.

Chrżanowski do autora Strajku powraca w swej twórczości zresztą raz po raz. W Półtora kota zauważał, że Eisenstein w Październiku wykreował mit krwawego szturmu na Pałac Zimowy podczas rewolucji. W Długiej podróży, stworzonej według rysunków samego Federica Felliniego i scenariusza jego stałego współpracownika Tonina Guerry, autor La Strady podróżując statkiem napotyka na morzu słynny pancernik z filmu radzieckiego kolegi po fachu. Obie animacje można zresztą obejrzeć na Sputniku.W Nosie lub spisku odmieńców, oprócz wspomnianego mrugnięcia oka w kierunku jego arcydzieła, Eisenstein zostaje wprowadzony także jako postać, obok wymienianych z nazwiska Gogola, Meyerholda i Szostakowicza. Z tłumu artystów zaludniających ekran wyławiamy go dzięki charakterystycznej czuprynie.