Netflix po szwedzku – roztopy

Tylko do 31 grudnia na Netfliksie możecie zobaczyć szereg klasycznych filmów szwedzkich. Nasz redaktor naczelny, Maciej Kowalczyk, przygotował dla Was krótki przewodnik po tym, co warto zobaczyć z puli obrazów zrekonstruowanych staraniem Svenska Filminstitutet. Przeczytacie w nim o pionierach z okresu kina niemego: Victorze Sjöströmie, Mauritzu Stillerze i Carlu Theodorze Dreyerze, pozostających pod wpływem Francuskiej Nowej Fali Janie Troellu i Bo Widerbergu, kontrowersyjnej Mai Zetterling oraz najbardziej uznanym dokumenaliście ze Szwecji, Arne Sucksdorffie.

Victor Sjöström

Czołowy przedstawiciel tzw. szwedzkiej szkoły, nurtu który datuje się mniej więcej na lata 1917-1923. Dzieła kręcone bardzo realistycznie, w naturalnych lokacjach, pogłębiały psychologię postaci i zazwyczaj opierały się na wybitnej literaturze skandynawskiej (Henrik Ibsen, laureatka Nobla Selma Lagerlöf). Autor słynnego Furmana śmierci robił też karierę w Hollywood (Ten, którego biją po twarzy, Szkarłatna litera, Wicher). Zaliczył ponadto kilkanaście występów aktorskich, w tym najsłynniejszy jako profesor Isak Borg w „Tam, gdzie rosną poziomki” Ingmara Bergmana. Na amerykańskiej platformie znajdziecie trzy jego wczesne prace: INGEBORG HOLM (1913), TERJE VIGEN (1917) i BANITÓW (1918), dwa ostatnie są zaliczane do wspomnianego nurtu i do dziś analizowane na studiach filmoznawczych. Przygotujcie się na piękne kadry, dobre aktorstwo i sporą dozę egzystencjalnego bólu: Szwedzi nie bawili się w subtelności, śmierć kogoś bliskiego to dopiero początek okropności zgotowanych przez los bohaterom.

Banici
Banici (1918)

Mauritz Stiller

Drugi najważniejszy twórca szwedzkiej szkoły urodził się w rodzinie aszkenazyjskich Żydów w Helsinkach, w należącej wówczas do Imperium Rosyjskiego Finlandii. Oba dostępne na Netfliksie filmy nakręcił w nowej ojczyźnie, zanim w 1921 roku otrzymał szwedzkie obywatelstwo. Krótko po tym zdarzeniu wyemigrował, podobnie jak Sjöström, do Ameryki. W Hollywood nakręcił kilka obrazów z ówczesnymi gwiazdami: Polą Negri (Hotel Imperial, Spowiedź uczciwej kobiety, Drut kolczasty) i Gretą Garbo (Kusicielka). Z tą ostatnią aktorką współpracował już wcześniej w Szwecji na planie Gdy zmysły grają i jest dziś uważany za odkrywcę talentu i ekranowego seksapilu, które pomogły jej potem podbić świat. Nie przegapcie szansy na obejrzenie jego SKARB RODU ARNE (na podstawie powieści Selmy Lagerlöf), o niedolach dziewczyny (Mary Johnson), jedynej ocalałej z masakry dokonanej przez szkockich żołnierzy na jej przybranej rodzinie. Do historii kina przeszedł finał z konduktem żałobnym na zamarzniętym morzu. Drugi z obrazów, EROTIKON (oparty na sztuce Błękitny lis Węgra Ferenca Herczega) może skojarzyć się z późniejszą twórczością Ernsta Lubitscha. W tej komedii romantycznej z 1920 roku mamy do czynienia z konwencją powracającą potem w kinie nieraz. Mąż, tu: profesor entomologii, badający z pieczołowitością graniczącą z obłędem seksualne praktyki owadów, nie zauważa, gdy jego żona staje się obiektem westchnień dwóch adoratorów. W jednego z nich wciela się ulubieniec Stillera, czyli Lars Hanson.

Skarb rodu Arne
Skarb rodu Arne (1919)

Carl Theodor Dreyer

Wczesne dzieło duńskiego mistrza kina stworzone w Szwecji WDOWA PO PASTORZE (1920) posługuje się makabrą i czarnym humorem, wyprzedzając o lata klasyki pokroju Jak zabić starszą panią Mackendricka, Pan Verdoux Chaplina czy Arszenik i stare koronki Capry. Głównym bohaterem jest młody wikary (Einar Röd), któremu udaje się uzyskać probostwo. Dopiero na miejscu dowiaduje się, że musi poślubić wdowę po swoim poprzedniku. Już po ceremonii planuje wraz z narzeczoną zatrudnioną w roli służącej, zamordowanie narzuconej małżonki. Dreyer w późniejszym czasie stworzy takie kamienie milowe światowego kina jak Męczeństwo Joanny d’Arc, Wampir (2 miejsca w naszym Projekcie Klasyka w 1932 roku), Słowo czy Gertruda.

Wdowa po pastorze
Wdowa po pastorze (1920)

Jan Troell

Stali bywalcy festiwalu Nowe Horyzonty doskonale powinni pamiętać retrospektywę Szweda z roku 2009. Towarzyszyła jej także publikacja książki Tadeusza Szczepańskiego o autorze dylogii Emigranci i Osadnicy. Reżyser urodzony w Malmö dziś ma status mistrza, a na Netflixie znajdziecie aż pięć jego filmów (dwa, BIAŁY JAK ŚNIEG z 2001 i SĄD O UMARŁYM z 2012, pozostaną tam także w 2023 roku). Szczególnie warto zwrócić uwagę na jego pełnometrażowy debiut, trwające dwie godziny i czterdzieści minut OTO TWOJE ŻYCIE (1966). Jest to adaptacja autobiograficznej 4-tomowej powieści Eyvinda Johnsona pt. Romanen om Olof, która koncentruje się na losach nastolatka z chłopskiej rodziny. Rok 1914, czternastoletni chłopiec (Eddie Axberg, będący już po występie w Gościach Wieczerzy Pańskiej Bergmana) zostaje zmuszony do szukania zarobku. Od lat mieszkał z przybranymi rodzicami, ale teraz musi ruszyć w podróż. Pierwszą stacją w tej tułaczce będzie tartak, gdzie pozna trud fizycznej pracy, ale nie poprzestanie na tym i zacznie się edukować. 

Oto twoje życie
Oto twoje życie (1966)

Nie trzeba być wytrawnym literaturoznawcą, żeby odnaleźć w książkowym oryginale silne wpływy Martina Edena Jacka Londona (który zresztą też doczekał się kilku adaptacji… w tym włoskiej, w reżyserii Pietra Marcello). Także tutaj bohater musi przejść drogę od prostaczka po samoświadomego klasowo obywatela. Troell udowodnił na planie, że jest człowiekiem wielu talentów, nie tylko reżyserował i adaptował tekst, ale też montował i osobiście odpowiadał za zdjęcia (co potem stało się tradycją). W rolach epizodycznych wystąpili wybitni aktorzy: Gunnar Björnstrand, Per Oscarsson czy Max von Sydow (gra 60-latka, choć wówczas miał 37 lat i dolepione wąsy) 

Wyliczanka
Na kogo wypadnie (1968)

Jeśli starczy wam czasu zerknijcie też na NA KOGO WYPADNIE (1968), za który otrzymał w Berlinie Złotego Niedźwiedzia oraz cztery pomniejsze nagrody.

Bo Widerberg

Podobnie jak Troell pochodził z Malmö. Zanim zajął się reżyserią był poczytnym pisarzem, potem też krytykiem filmowym. Wielki przeciwnik monopolu Ingmara Bergmana w rodzimym kinie, w kontrze do niego czerpał z Francuskiej Nowej Fali, a zainteresowanie problematyką społeczno-polityczną (której nieporuszanie w filmach zarzucano autorowi Źródła) łączyło go natomiast z brytyjskimi młodymi gniewnymi. Z czterech dostępnych na Netfliksie dzieł Widerberga warto nadrobić jego pełnometrażowy debiut, czyli WÓZEK DZIECIĘCY (1963). Jest to opowieść o Britt Larsson (Inger Taube, potem wystąpi w jego Miłości 65), nadal mieszkającej z rodzicami młodej dziewczynie, która pracuje w fabryce włókienniczej. Sprawy się komplikują, gdy zachodzi w ciążę z dopiero co poznanym muzykiem Robbanem (Lars Passgård, debiutował dwa lata wcześniej w Jak w zwierciadle Bergmana). Autor Miłości Elwiry Madigan korzystając z nowofalowych technik, w tym paradokumentalnego spojrzenia kamery (za zdjęcia odpowiadał zresztą sam Jan Troell), ukazuje z dużą wrażliwością dylematy bohaterki o robotniczym pochodzeniu. Co ciekawe był to jeden z ulubionych filmów Krzysztofa Kieślowskiego, o czym wspomniał w wywiadzie w 1992 roku.

Wózek dziecięcy
Wózek dziecięcy (1963)

Mai Zetterling

Ceniona aktorka (pod koniec kariery grała m.in. w Wiedźmach Roega czy Tajnej placówce Kena Loacha, wcześniej choćby w Skandalu  Alfa Sjöberga), która z czasem spróbowała swoich sił za kamerą. Jej reżyserska kariera związana jest z szeregiem kontrowersji. Debiut, Zakochane pary (1964), został zakazany po pokazie na festiwalu w Cannes ze względu na obecną w nim seksualną jednoznaczność i nagość. Kenneth Tynan z The Observer nazwał go później „jednym z najbardziej ambitnych debiutów od czasów Obywatela Kane’a”, a pewien  francuski krytyk orzekł, że „Cały naród szwedzki powinien zostać zakazany”. Problemy miały też Nocne gry (1966); w Wenecji film pokazano tylko dziennikarzom i jurorom w otoczonym przez policję kinie, oburzano się nawet na plakat (rysunek Leonarda da Vinci przedstawiający stosunek płciowy!), do kin wszedł ostatecznie w wersji ocenzurowanej. 

Osławiony plakat do Nocnych gier (1966)
Dziewczęta (1968)

Na Netfliksie możecie zobaczyć DZIEWCZĘTA (1968). Film  ukazuje pracę nad wystawieniem Lizystraty Arystofanesa i następującą po niej trasę. Reżyserka ukazuje wydarzenia z życia prywatnego trzech głównych bohaterek w krótkich mignięciach, które następują podczas prób. Każda z nich ma swoje problemy do przepracowania, zazwyczaj dotyczą nieudanych związków z mężczyznami. Aktorki, przyzwyczajone do tego, że na scenie błyszczą, przez partnerów zostają sprowadzone do roli kochanki, matki czy kury domowej. Feministyczny przekaz łączy się z dziełem greckiego komediopisarza, które opowiadało o buncie kobiet, chcących wymóc na swych małżonkach poprzez zakaz pożycia zawarcie układu pokojowego. W kulminacyjnym momencie następuje zrzucenie przez kobiety szat przy dźwiękach jazzowego big bandu, co symbolizuje rzecz jasna odrzucenie zasad nałożonych przez patriarchalny ład. Dokonując tego świadomego aktu na oczach męża, ale i innych zgromadzonych mężczyzn, postać Bibi Andersson deklaruje, że jej ciało należy tylko do niej i nikt nie jest w stanie go kontrolować. Zetterling podejmuje szereg kwestii związanych ze starciem płci, nie jest wszak ślepo zapatrzona w wojujący feminizm i potrafi punktować przywary zbyt radykalnego podejścia. Jeden z problemów jaki porusza jest np. zbyt konstyczne prawo rozwodowe, które zmieniło się dopiero w 1973 roku, gdy wprowadzono przepisy pozwalające rozwieść się, jeśli tylko jedna strona tego chciała. Simone de Beauvoir napisała o tym obrazie: „Ironiczny i komiczny film porusza nas pięknem swych krajobrazów, poezją, a przede wszystkim subtelną czułością”. Szwedzka krytyka nie zostawiła suchej nitki na Zetterling (Bo Strömstedt z „Expressen”: „Co za zaparcia miesiączki!”). Jeśli dobrze naliczyłem na ekranie pojawia się aż sześć aktorek i aktorów znanych głównie ze współpracy z Bergmanem (Bibi Andersson, Harriet Andersson, Gunnel Lindblom, Gunnar Björnstrand, Erland Josephson, Ingvar Kjellson), zaś Dziewczęta są dużo bardziej aktualne i łapiące zeitgeist niż jakikolwiek jego dzieło.

Arne Sucksdorff

Nazywany „ojcem szwedzkich dokumentalistów”, pierwszy obywatel kraju Trzech Koron nagrodzony Oscarem (za krótki metraż Människor i stad), jest autorem doskonałych filmów przyrodniczych opowiadających o dzikiej przyrodzie Szwecji, Indii i Brazylii. Za jego najbardziej spełnione dzieło uznaje się (dostępną na Netfliksie) WIELKĄ PRZYGODĘ (1953), a za przyczynek do debiutu pełnometrażowego można uznać choćby En augustirapsodi (1940), En sommarsaga (1941) i En kluven värld (1948), rozpięte na kilka minut historie opowiadające o leśnych stworzeniach. Sucksdorffa interesowało ukazanie jak przedstawiciele dzikiej przyrody reagują na działalność człowieka (m.in. rybołówstwo, myślistwo czy rolnictwo), ale także jak sobie radzą pozostawieni sami sobie, bez ingerencji z zewnątrz. W Wielkiej przygodzie rozwija ten koncept, tym razem obserwując rezolutne wydry, rodzinę lisów i buszującego w okolicy przybysza z północy, rysia. Rzecz jasna w kniei pojawiły się też inne zwierzęta, jak choćby liczne ptactwo. Szwed osadził wszystko w zawieszeniu między poetyckim ukojeniem, a zagrożeniem czyhającym ze strony nowego drapieżnika, jaki i pobliskich siedlisk ludzi. W dalszych partiach pojawia się też bohater dziecięcy (co dla tego twórcy będzie dość symptomatyczne), który wkracza do świata zwierzęcego z czystymi intencjami, bowiem nie został jeszcze spaczony przez społeczeństwo. Całość została pięknie sfilmowana w czerni i bieli: dynamiczna kamera, sporo zbliżeń, las ukazany niczym tajemnicze i dziewicze miejsce (promienie słońca przebijające przez korony drzew, pajęczyny lśniące od kropel deszczu, blaski w strumieniu). Następnie obraz opatrzono budującą napięcie muzyką oraz charakterystycznym komentarzem, wygłaszanym zza kadru przez aktora Gunnara Sjöberga,  współpracującego już wcześniej z dokumentalistą. 

Wielka przygoda (1950)

Obraz spotkał się gorącym przyjęciem na festiwalach: został nagrodzony, co było wówczas możliwe, zarówno w Berlinie, jak i w Cannes, a także wybrany najlepszym filmem dokumentalnym przez BAFTA. Jako bonus warto spojrzeć na krótkie metraże Sucksdorffa, aż dziesięć z nich możecie legalnie zobaczyć na stronie Filmarkivet, którą powołał do życia Szwedzki Instytut Filmowy:

 https://www.filmarkivet.se/theme/arne-sucksdorff/.

 

Maciej Kowalczyk
Maciej Kowalczyk