Przeminęło w Hongkongu –  o filmie „Motyl” (2004) – Pięć Smaków

Przemijanie – osób, uczuć, buntu i otaczającego miasta. Motyl, film w reżyserii Yan Yan Mak, to odkrycie w sekcji Hongkong. Kino czasu przemian na 16. edycji festiwalu Pięć Smaków. Zapomniane dzieło kina queerowego teledyskowo opowiada historię nieheteronormatywnej kobiety na tle zmian społecznych Hongkongu.

Flavia (Josie Ho) jest trzydziestoletnią nauczycielką w szkole dla dziewcząt, kobietą zamężną i matką małego dziecka. Podczas sprawunków natrafia na Yip (Tian Yuan, też autorka piosenek użytych w filmie), znacznie młodszą od siebie piosenkarkę. W miarę nawiązywania się między nimi relacji, która następnie zamienia się w romans, do Flavii powracają wspomnienia z lat szkolnych. Równolegle poznajemy historię skomplikowanego związku Flavii i Jin. Około piętnaście lat wcześniej kochanki zostały rozdzielone. Teraz jednak Flavia jest dorosła, a sytuacja społeczna uległa zmianie. Bohaterka staje przed wyborem między kontynuowaniem spełniania oczekiwań i wypełniania roli perfekcyjnej żony oraz matki a zaakceptowaniem swojej nieheteronormatywności. 

Historię oparto na opowiadaniu Chen Xue, jednej z czołowych pisarek queerowej literatury hongkońskiej, nigdy nieprzetłumaczonej na język polski. Równoczesne przedstawienie dwóch relacji pozwala zaobserwować zmiany – w postawie bohaterki i obiektu jej uczuć, ale też sytuacji polityczno-społecznej. Zmienia się też otaczająca Flavię architektura, wystrój pomieszczeń i paleta barw. Jednocześnie można dostrzec paralelizm między oddzielonymi o piętnaście lat historiami. Obie dziewczyny, w których zakochuje się główna bohaterka, mają podobnie buntowniczy charakter, obu towarzyszy Smells Like Teen Spirit Nirvany oraz motyw tytułowego motyla.

Motyl 2

Motyl może być metaforą przemijania, ale też przemiany. Film podejmuje ten temat, ukazując dorosłą kobietę kwestionującą swoją seksualność. To niecodzienna narracja. W filmowych opowieściach o związkach lesbijskich dominuje przedstawianie młodych kobiet, które muszą walczyć przeciw homofobii i patriarchatowi w najbliższym otoczeniu. Ostatecznie zostają rozdzielone – ten model relacji w Motylu reprezentuje tragiczny związek z Jin, zakazany przez rodziny obu dziewczyn. Odbicie tej samej relacji, piętnaście lat później, zauważyć można w postaci dwóch uczennic Flavii, które uciekły z domu ze względu na brak akceptacji. Skonfrontowanie się z tym obrazem być może pomaga głównej bohaterce ponownie podjąć walkę o szczerość ze sobą i odrzucenie nakładanych na nią patriarchalnych norm. 

Przedstawienie matki małego dziecka jako osoby nieheteronormatywnej nie jest częste w narracjach filmowych. Może to wynikać z historycznego postrzegania osób queerowych jako niebezpiecznych i przeseksualizowanych. Z tego względu wprowadzenie postaci niewinnego dziecka sugerować mogłoby jakąkolwiek krzywdę, którą wyrządzić miałby kontakt z osobą homoseksualną. Oczywiście tak nie jest, a Motyl przełamuje tę narrację. To, że Flavia w pewności do bycia lesbijką i pragnienia rozwodu z Mingiem, nie chce jednocześnie rezygnować z praw do dziecka, wydaje się więc bardzo istotne. Podobną historię przedstawia koreańska produkcja w reżyserii Lim Dae-hyunga – Moonlit Winter (2019). Znaleziony list odkrywa przed córką szkolny romans jej matki. Postanawia więc po latach doprowadzić do ponownego spotkania kobiet. To odnowienie kontaktu również przypomina wątki występujące w Motylu, na przykład spotkanie z Jin w buddyjskim klasztorze. W filmie Moonlit Winter z 2019 roku to dziecko prowokuje swoją matkę do odzyskania autonomii w życiu, próbę znalezienia szczęścia przez zakwestionowanie społecznej normy. Ta perspektywa wydaje się ważna, aby znormalizować w społeczeństwie istnienie queerowych matek, żeby nie zamknąć macierzyństwa w bańce przeznaczonej jedynie dla heteronormy.

Reprezentacja lesbijek i kobiet queerowych często wpada w ekstrema, które można zauważyć, analizując sceny zbliżeń w mediach. Osadzenie takich relacji wokół seksu, fetyszyzacja i filmowanie ciał w określony sposób, satysfakcjonujący male gaze, przybliża film raczej do pornografizmu niż dobrej reprezentacji. Z drugiej strony niektórzy filmowcy decydują się na pominięcie pokazania zbliżeń dorosłych kobiet na ekranie, co z kolei kieruje w stronę infantylizacji, złagodnienia związków lesbijskich. Motyl zdecydowanie nie stroni od scen seksu. Jednocześnie fizyczność wyważona została między tymi dwoma ekstremami. Przestrzeń wykreowana wokół bohaterek jest bardzo intymna, ale też naturalnie zaaranżowana i estetycznie nakręcona.

W tle rozgrywa się wydarzenie z 1989 roku, masakra na placu Tiananmen, kiedy to protestujący w imię demokracji studenci i robotnicy zostali rozstrzelani przez władze i wojsko. Choć protesty te odbywały się w Pekinie, wpłynęły widocznie na cały obszar Chin, a cenzura do dziś ukrywa liczbę ofiar. W Motylu wydarzenie to zostaje pokazane fragmentarycznie w wiadomościach oglądanych przez zaangażowaną w ruchy studenckie Jin. Podobnie jako element fabuły protesty na placu Tiananmen wspomniane zostały w Lan Yu. Film Stanleya Kwana z 2001 roku, uważany za jeden z najważniejszych hongkońskich obrazów LGBTQI+, opowiada historię romansu biznesmena, Chen Handonga, i studenta dorabiającego jako pracownik seksualny, tytułowego Lan Yu. Wydarzenia z roku 1989 roku prowokują odnowienie relacji głównych bohaterów. Jak wskazuje też Victor Fan w rozdziale Made in Hongkong. Kino czasu przemian poświęconym hongkońskiemu kinu queerowemu: „Wydarzenia na placu Tiananmen z 4 czerwca 1989 roku zainspirowały filmowców do ponownego przemyślenia kwestii homofobii jako formy przemocy politycznej, w której osoby LGBTQI+ uznawane były za zbędne”. Nie dziwi więc osadzanie queerowych narracji wokół tej konkretnej daty w historii Chin. 

Motyl 3

Przedstawione zmagania bohaterki Motyla z tożsamością znajdują swoje odbicie w zmianach społecznych Hongkongu. Te dwa czynniki zdają się w filmie wzajemnie powiązane. Wspomniana masakra na placu Tiananmen i następujące po niej nastroje mieszkańców regionu zdają się uprzedzać rozstanie Flavii i Jin. Kluczowa jest też scena ujawnienia orientacji Flavii. Gdy bohaterka wyjawia mężowi swoją tożsamość i postanawia zawalczyć o prawa jako lesbijka, ale też matka, w tle słychać przyciszone odgłosy z telewizora. Nadawany program opowiada o muzycznym zespole Blackbird założonym w 1984 roku przez Lennego Kwoka, który otwarcie krytykował politykę ChRL. Może to nawiązanie nie jest przypadkowe – może to właśnie skojarzenie z walką przeciwko autorytarnej władzy pozwoliło Flavii skonfrontować się z rządzącą jej światem heteronormatywnością.  

Przestrzeń prywatna – ta, w której może zaistnieć zarówno queerowa bliskość, jak i marzenie o demokratycznej przyszłości – skontrastowana zostaje z przestrzenią publiczną, groźną, potencjalnie homofobiczną i narzucającą patriarchalny porządek. Zamknięte mieszkanie, choć momentami klaustrofobiczne, staje się ucieczką od przerażającej codzienności. Zwłaszcza przestrzeń wykreowana wokół postaci Jin – na ścianach widać plakaty Janis Joplin, Patti Smith, Davida Bowiego, filmów Jean-Luca Godarda i Michelangela Antonioniego. Tu właśnie bohaterki spędzają czas i kreują własny mikrokosmos. Nasuwa się skojarzenie z Happy Together, kultowym filmem Wong Kar Waia z 1997 roku, w którym małe mieszkanie w Buenos Aires osacza bohaterów, a jednocześnie jest jedynym miejscem, gdzie ich romans się spełnia. Cech wspólnych między tymi dwoma obrazami można znaleźć zresztą dużo, m.in. charakterystyczne żółto-zielone kadry, poetycki rytm opowiadania historii i ścieżka dźwiękowa, która nie daje o sobie zapomnieć długo po seansie. 

Gdy w ostatniej scenie Flavia siedzi na balkonie, jej bose nogi wystają poza mieszkanie, na ulicę. To nie tylko symbol wolności i odzyskania podmiotowości, ale także przestrzennej transgresji – wyjścia ze swoją queerowością poza obszar prywatności. Choć mieszkańcy Hongkongu znacznie bardziej akceptują homoseksualność w porównaniu do Chin kontynentalnych, w miarę zmniejszania autonomii tego regionu narzucana jest też obowiązująca w ChRL cenzura treści prezentujących społeczność LGBTQI+. Wygląda na to, że z czasem hongkońskie filmy queerowe będą coraz mniej dostępne, tak jak coraz rzadziej zezwala się na ich produkcję. 

Dominika Konopielko
Motyl plakat

Motyl

Tytuł oryginalny:
Hu die

Rok: 2004

Kraj produkcji: Hongkong

Reżyseria: Yan Yan Mak

Występują: Josie Ho, Tian Yuan i inni.