Damage control – recenzja filmu „Lot”

Wypowiedzi te w konfrontacji ze „zwyczajnością” artysty obserwowanego na ekranie, tracą charakter pompatycznych pochwał, korespondując jednocześnie z jego wycofaniem, zagubieniem w czasie teraźniejszym i przyszłym, częstszą obserwacją niż partycypowaniem oraz nietraktowaniem swojego geniuszu jako czegoś dającego większe czy inne prawa. Tu bije serce filmu – w chropowatej szczerości, pozbawionej upiększającej różnorodności. To właśnie ta redukcja formy do niezbędnego minimum, przypominająca bardziej zapis życiowego performansu niż wygładzone dzieło audiowizualne, pozwala wybrzmieć w pełni artystycznemu credo Stańczaka. Nie znajdziemy tu wysmakowanych, idealnie oświetlonych ujęć, do których  przyzwyczaił nas Kuba Mikurda w swoich Love Express. Zaginięcie Waleriana Borowczyka (2018) [NASZA RECENZJA] czy Ucieczce na Srebrny Glob (2021) [NASZA RECENZJA] – zresztą czy one pasowałyby do człowieka-ducha, który tyle samo razy jest, co go nie ma? Który nawet wtedy, kiedy jest bohaterem wydarzenia, stoi z boku? Zostajemy sam na sam z żywą, ludzką tkanką. Reżyserzy nie czynią też tematem przewodnim okresu jego zniknięcia w 1996 ze sceny artystycznej. W enigmatycznych wypowiedziach odklejają nieco plaster, żebyśmy mogli spojrzeć na ranę, ale szybko go zaklejają. Przeszłość zostaje w przeszłości. Rejestrują odrodzenie, artystyczne zmartwychwstanie, lot „do wewnątrz” – bo właśnie tym jest tytułowa praca rzeźbiarza, reprezentująca Polskę na 58. Biennale Sztuki w Wenecji w 2019 roku.

Stańczak, jako współtwórca jednego z najciekawszych zjawisk polskiej sztuki, czyli nurtu krytycznego, bezustannie kwestionuje rzeczywistość. Obdziera przedmioty z ich pierwotnej funkcji, pytając tym samy o sens ich – i naszego – istnienia, zmagając się z pustką i jak sam twierdzi, „przygotowując na umieranie”. W dobie transformacji wyrażał w ten sposób bunt wobec napływającego z Zachodu konsumpcjonizmu, choć w tym ujęciu ta krytyka nie traci na swojej aktualności. Praca Lot, której tematem jest przenicowany samolot, wpisuje się w obszar jego dotychczasowych rozważań i poszukiwań, wzbogacając go w wielowymiarowość interpretacji, rozciągających się od życia politycznego poprzez społeczne aż po prywatne. Nie sposób nie odczytywać jej w oderwaniu od narracji smoleńskiej, polaryzującej społeczeństwo do nieznanych wcześniej rozmiarów. Mamy tu także rozpracowanie obszaru społecznych nierówności – zdekonstruowany obiekt jest bowiem samolotem luksusowym, dostępnym dla ułamka ludzkości. Jego wywrócenie unaocznia bezmiar możliwości pieniądza i ograniczenia wynikające z biedy. W wymiarze jednostkowym trudno zaś nie odnieść wrażenia, że to swoisty portret osobistej podróży – życia, które musiało zostać przenicowane, czyli gruntownie zmienione – a być może przenicowywane jest non stop, żeby mogło trwać. Portret utraconego czasu, w filmie najlepiej wybrzmiewającego relacją z synem – szukającą kontaktu, naznaczoną próbami naprawienia krzywd, ale milknącą pod ciężarem sytuacji. Dla nich obydwu, jak przyznaje potomek twórcy, również zajmujący się artystycznym rzemiosłem, rzeźba ta stanowi przede wszystkim wyraz bólu.

Niemniej ważnym elementem filmu jest temat samego ciała jako środka przekazu i dźwigni metafory w pracach performatywnych. Dla Stańczka, od początku jego drogi, było ono narzędziem absolutnym, niepodlegającym żadnym granicom. W zapisie Rachunku z miłości platonicznej (1994) zakładał wiele warstw używanych rajstop: przepoconych, brudnych, nierzadko ze śladami krwi, aż do momentu, w którym sprawiały one fizyczne cierpienie z powodu zaburzenia krążenia. Zdjęte przy pomocy asystenta, stanowiły swoiste rzeźby bolesnego współistnienia. W Bez tytułu (1994), pracy otwierającej film, zanurzał się w wannie napełnionej wodą, a następnie oddychał przez otwór odpływowy. W 2016 roku ponownie wystawił się na ekstremalne doznanie – w pracy Zmartwychwstanie, stylizowany na Jezusa Chrystusa, pozwolił zakopać się żywcem, żeby po chwili wyjść z grobu i pożegnać przeszłość rozbijając butelkę wódki. Również w Locie cielesność odgrywała ważną rolę. Większość prac wykonał tu sam, nie wysługując się pomocnikami: walka z materią symbolizowała się w walce toczonej z życiem.  

Założeniem scenariuszowo-reżyserskiego duetu było odmitologizowanie i odelitaryzowanie przestrzeni sztuki współczesnej, przede wszystkim rzeźby i performansu, poprzez utożsamienie języka twórcy z jego emocjami. Dzięki takiemu podejściu na dalszy plan schodzi walor edukacyjny, a laurkowość biograficzna rozpływa się w powietrzu niczym zła mara. Całość idealnie oddaje naturę twórczej egzystencji: szybkość upadania i ciężar wstawania, ciągłe ścieranie się z rzeczywistym światem, szukanie z nim języka, który pomoże pogodzić to, co wewnętrzne, z tym, co na zewnątrz. Filmowa przestrzeń oddana Stańczakowi oddycha nim samym – elektryzuje życiowym i artystycznym credo, ciągle badającym spojrzeniem, nieporadnością w swojej wielkości. A także bólem, współodczuwanym przez syna. I to właśnie jego słowa najlepiej podsumowują tę postać: „Niesamowite ile on chce powiedzieć, ale jednak nie może”.