Ex gradibus perfectionis – recenzja filmu „Liczba doskonała”

W Liczbie doskonałej powracają nie tylko znajome treści, ale i archetypy postaci czy eseistyczna forma, raczej korzystająca z zasad gry różnych konwencji niż trzymająca się konsekwentnie jednej z nich. Jej fabularny stelaż jest skonstruowany z tych samych belek i śrubek co biblijne przypowieści: bohaterów o wyrazistych charakterach i skrajnie odmiennym podejściu do życia, którzy w gruncie stanowią dwie strony tej samej monety, oraz nieoczekiwanych wydarzeń zmieniających podważający dotychczasowy porządek egzystencjalny przynajmniej jednego z nich. Joachim Andrzeja Seweryna pływa w pieniądzach (i wcale nie ma dość) i żyje, jakby Bóg nie istniał (bo implikuje to przecież nieistnienie grzechu). Popędliwość à la fin de siècle kończy się, kiedy – o ironio – zaczyna się poczucie fin de vie – ot co, punkt wyjścia systemu filozoficznego Zanussiego, ale i przecież wielu innych idealistycznych projektów. Bo przecież musi istnieć coś ponad to, co empiryczne. I to coś u Zanussiego ma oczywiście postać osobowego Boga, stwórcy symetrii, prawidłowości, po prostu doskonałości.

Tak jak Marek miał w Strukturze kryształu Jana, a Szelestowski w Barwach ochronnych Kruszyńskiego, tak i Joachim zostaje postawiony naprzeciw Davida (Jan Marczewski). Dużo młodszy matematyk wykorzystujący swoją wybitną znajomość probabilistyki do zarabiania ogromnych kwot właśnie skończył swój ostatni rok pracy w Stanach Zjednoczonych, której czas trwania dokładnie obliczył tak, aby mógł po jej porzuceniu zająć się ciągiem Fibonacciego, do ostatnich dni żyjąc z tego, co zarobił w amerykańskiej korporacji, zajmując się tym, czego naprawdę pragnie. Niby są kuzynami, a niby jasno przyznają, że nie ma niczego, co przemawiałoby za tym, żeby mieli tak o sobie uważać. Wiemy, że znają się trzy lata i są w stałym kontakcie. Deklarują miłość, tęsknotę i lęk przed przywiązaniem do siebie nawzajem niczym romantyczni przyjaciele. Jest w tej relacji coś niecodziennego, na poły intelektualnego, a przede wszystkim anachronicznego, wieszczącego charakter całości filmu.

Nie lubię używania w stosunku do fabularnych losów bohatera filmowego metafory ścieżki, bo idzie za nią (ach znowu!) nie tylko nakaz przejścia jakiegokolwiek procesu, ale i sugestia, że owa kolej rzeczy powinna na niego zauważalnie wpłynąć. To jednak założenie leży u podstawy każdego filmu Zanussiego, łącznie z niechlubnymi tyradami antypostmodernistycznymi w postaci Serca na dłoni czy Obcego ciała. Aczkolwiek droga do celu jest u niego jak najbardziej wertykalna, a kończy ją deklaracja, nawet jeśli niekoniecznie werbalna, pewnego duchowego wzrostu, widzianego przez autora jako z definicji antymaterialistyczny i chrześcijańsko-personalistyczny. Zanussi nie od dziś konstruuje swoje scenariusze niczym Platon dialogi. Przedstawia oblicza dwóch możliwych postaw w obliczu egzystencjalnego kryzysu, jak gdyby bohaterowie byli tu uosobieniem słynnych wilków, które miałyby walczyć o ludzką duszę, przyznając już na starcie swoją nader wyraźną sympatię jednej z nich. Joachim z Davidem dyskutują zatem, przedstawiają argumenty i dowody anegdotyczne, ale od pierwszych minut wiadomo, kto tu ma wyższą pozycję.