Apostołów Tobie rzesza – recenzja filmu „Konklawe”

Seans Konklawe ewokował we mnie wspomnienia o jednym z zabawniejszych tekstów, jakich doświadczyłam na studiach filozoficznych. Spośród Akwinatów, Augustynów i innych Boecjuszy wyróżnia się w mej pamięci jeden gość – Pseudo-Dionizy Areopagita. Mniejsza o dowcipkowanie z ksywy, bo to, że prefiks „pseudo” przed imieniem nikomu w życiu by nie pomógł, nietrudno konstatować, a jej kontekst nie ma tu żadnego znaczenia. W Liście do mnicha Demofila znaleźć można jeden fragment, do którego – przyznam szczerze – co jakiś czas wracam sobie, kiedy brakuje mi groteski w typie Janusza Tracza fundującego Tulczynowi ukrzyżowanego Chrystusa o twarzy wyrzeźbionej na podobieństwo pierwszego demona polskiego ekranu. Albo amerykańskich urn wyborczych. Pseudo-Dionizy szkicuje słowem wstępu biblijne historie o Bożej łaskawości wobec miłujących swoich nieprzyjaciół, żeby przejść do właściwego tematu listu. Demofil naskoczył na kapłana za ulitowanie się nad rzucającym się do jego stóp grzesznikiem. Wstęp sugeruje, że oto będzie krytykował postawę mnicha w podobnym tonie synomarnotrawnej przypowieści. Nic bardziej mylnego:

A teraz, posłuchaj naszej opinii: jest rzeczą niedopuszczalną rzucanie oskarżeń na kapłana tak przez diakonów, którzy w swojej pozycji stoją wyżej od ciebie, jak i przez mnichów, którzy są tobie równi, nawet jeśli uważasz, że kapłan ten łamie święte wartości, lub uznaje się, że jest winny pogwałcenia jeszcze innych nakazów. Jeżeli brak ładu i zamęt łamią boskie zasady i prawa, to i tak nie ma żadnego powodu, aby obalać „dla Boga” porządek hierarchiczny, który przez Boga został ustanowiony.¹   

Przywiązanie do kościelnej hierarchii, choć jest po prostu pokłosiem neoplatońskiej ontologii, w takiej wersji nabiera mocno kreskówkowego charakteru. Ziemskie mazanie wyświęconych kapłanów na nieomylnych wzbudza politowanie, rzuca na myśl same podśmiechujki, ale równocześnie przypomina o obgadanych już wzdłuż i wszerz systemowych problemach, które wciąż potrafią przecież zostać skwitowane w katolickich środowiskach starym dobrym bonmotem o świętym Kościele i grzesznych ludziach (czy też jakby to wulgarnie określił Józef Piłsudski…). Polska perspektywa z świętym za życia papieżem, co wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię i na pewno nie wiedział, też dodaje tu kolejnych kropel komizmu. Komizmu rządzącego z kuluarów filmem Bergera.

Konklawe rozpoczyna się prologiem, po którym spodziewać by się można tej rytmicznej basowej tercji z czołówki House of Cards albo trapowej roboty Britella do Sukcesji. Kamera podąża za ubranym w czarny kostium mężczyzną z teką, którego życiową pozycję zdradza jedynie burgundowe nakrycie głowy. Oto drużyna kapłanów różnego stopnia zbiera się wokół łoża zmarłego właśnie papieża. Śmierć ma jednak znaczenie drugorzędne, kiedy do gry wchodzi sprawa sukcesji – i to nie byle jakiej, bo rozchodzi się przecież o dziedzictwo dogmatu o nieomylności. Grany przez Ralpha Fiennesa dziekan Lawrence przyjmuje w tej sytuacji rolę najstarszego brata, który chce wreszcie ogarnąć własne życie, ale spada na niego rola swoistego seniora rodu. Lawrence, sam targany trudnościami z praktyką modlitewną, zarządzać jednak już niczym od dłuższego czasu nie chce, a idealnym planem na dalsze życie zdaje mu się zakonna egzystencja. Papież pozostawia mu jednak niechciany spadek w postaci zadania organizacji konklawe.

I powraca temat skrzywień poznawczych dotyczących hierarchii, wspomnień z bierzmowania, kiedy obecność biskupa wydawała się jakimś niesamowicie nobilitującym wydarzeniem. W Konklawe arcybiskup znaczy w końcu tyle co nic. Woźniak (w tej roli polski akcent w osobie Jacka Komana) z odejściem przełożonego radzi sobie zdecydowanie najgorzej, zatapiając smutki w alkoholu. Tym bardziej że jak każdy bohater filmu ukrywa coś, o czym papież wiedział, ale nie powiedział. Berger szybko spycha go poza nawias ekranu, przypominając nam maluczkim, o jak wieloelementarnej hierarchii tu mówimy. Robert Harris – autor literackiego pierwowzoru – specjalizuje się w takich światach, gdzie napisy leciutko pobłyskują już żółcią. Wszyscy bez przerwy knują, uprawiając chciałoby się powiedzieć rasową politykę. Widzieliśmy to już wielokrotnie, choćby we wspomnianych wyżej tytułach z małego ekranu, u Oliviera Stone’a czy w innych klasykach kina politycznego.