Psychoterapia jest dość często i chętnie wykorzystywana jako narzędzie narracyjne przez twórców kina zarówno fabularnego, jak i dokumentalnego. Czasem stanowi dodatkowy element będący katalizatorem zmian w życiu bohatera jak w Buntowniku z wyboru Gusa Van Santa, innym razem jest osią fabuły, jak miało to miejsce w serialu Terapia z Gabrielem Byrne’em. Nasz rodzimy reżyser, Paweł Łoziński, wykorzystał ją zaś do inscenizowanego dokumentu Nawet nie wiesz, jak bardzo Cię kocham, portretującego trudne relacje matki i córki. Maasja Ooms, reżyserka wyświetlanego w trakcie dziewiętnastej edycji festiwalu Millenium Docs Against Gravity filmu Jason, idzie o krok dalej, tworząc surowy zapis procesu terapeutycznego tytułowego bohatera, 21-latka stojącego u progu tranzycji, dźwigającego bagaż przeżyć zbyt ciężkich jak na swoje młode życie.
Wielbiciele największego w Polsce święta dokumentu z pewnością pamiętają jej wcześniejsze obrazy goszczące na tym wydarzeniu. W Alicii (2017) mierzyła się z dziecięcą bezdomnością, a w Wyrzutkach (2019) z nastolatkami wysłanymi do nietypowego środka pomocowego z powodu wyjątkowych problemów wychowawczych. Jason zatem idealnie wpisuje się w obszar wrażliwości i twórczego zainteresowania holenderskiej reżyserki, operatorki i montażystki. Dzieje się tak nie tylko ze względu na zaangażowaną społecznie tematykę, ale także – i może przede wszystkim, podkreślenie, jak niesamowicie ważna w pracy z dziećmi doświadczonymi różnorakimi traumami, pochodzącymi z rozbitych rodzin czy przejawiającymi agresywne zachowania, jest pomoc psychoterapuetyczna. I jak bardzo pod tym względem szkodzi niewydolność systemu.
Jednym z kluczowych czynników determinujących powodzenie procesu wychodzenia z zaburzeń jest dobór psychoterapii. W przypadku Jasona zastosowano nurt EMDR autorstwa Francine Shapiro, opierający się na procesach neurofizjologicznych. Najważniejsze jest tutaj zrozumienie indywidualnej traumy (tzw. konceptualizacja) połączone z wykorzystaniem szybkich i powtarzających się ruchów gałek ocznych wraz z innymi metodami pracy z ciałem. Dzięki stymulatorom owych ruchów (dostępne są tutaj nawet aplikacje na telefon) trudne wspomnienia pobudzające ciało migdałowate w mózgu nieadekwatnie do sytuacji, są „przenoszone” do kory przedczołowej, co umożliwia proces ich przetworzenia i, mówiąc kolokwialnie, odbarczenia z ciężaru. Co jest niezmiernie ważne, odbywa się to z uniknięciem dysocjacji, czyli poczucia oddzielenia pacjenta od rzeczywistości i ma na celu redukcję oddziaływania traumatycznych myśli na codzienne życie. Jednocześnie nurt ten czerpie z podejścia psychodynamicznego, poznawczo-behawioralnego czy psychoanalizy, pogłębiając leczniczy wymiar.
Ooms dokonuje zatem swoistej wiwisekcji procesu psychoterapii, rejestrując zmiany, jakie pod jego wpływem zachodzą w jednostce. Razem z okiem kamery obserwujemy stopniowe odsłanianie psychicznych ran, które doprowadziły do śladów po żyletkach na skórze rąk. Słuchamy wymagającego odwagi i bolesnego wyznania o tym, co stanowiło istotę samookaleczania się. Zaglądamy do trudnych wspomnień z domu rodzinnego i jeszcze trudniejszych związanych z przemocą na tle seksualnym. Nie ma w tym jednak szantażu emocjonalnego, a możliwość obserwowania bohatera w jego wewnętrznej podróży buduje doświadczenie o zupełnie nieznanym obliczu intymności.
Jednocześnie narracja nie skupia się na tranzycji, pozostawiając ją nieco z boku, choć nie odbierając ważności, a koncentruje na traumach, jakie Jason przeżył w dzieciństwie. Ten dziś dwudziestojednoletni chłopak nie chce być jednak postrzegany jako ofiara, a jako aktywista, budujący na swoim doświadczeniu nową jakość. Szybko nadrabia zaległości w nauce wynikające z pobytu w ośrodku dla nieletnich, do którego trafił po próbie samobójczej w wieku szesnastu lat, a który nie zapewnił mu właściwej pomocy. Teraz sam walczy o to, aby dzieci i nastolatkowie w trudnej sytuacji mieli zapewnioną dopasowaną do swoich problemów opiekę i warunki do przepracowywania traum.
Jason
Tytuł oryginalny: Jason
Rok: 2021
Kraj produkcji: Niderlandy
Reżyseria: Maasja Ooms
Ocena: 3,5/5