Portret podwójny – recenzja filmu „Forman vs. Forman” – Kino na Granicy

Na poziomie narracyjnym Třeštíková i Hejna nie wymyślają prochu, opowiadają od A do Z, koncentrując się na cezurach w życiu swego bohatera. Zaczynamy zatem od wczesnego dzieciństwa, upływającego w dostatku i beztrosce w hotelu prowadzonym przez matkę Annę w miejscowości Doksy nad Machowym Jeziorem. Dopiero po latach, już jako dorosły człowiek Miloš dowie się, że Rudolf, wykładowca uniwersytecki, nie jest jego biologicznym ojcem. To jednak melodia przyszłości, w tamtym okresie największym wydarzeniem dla chłopca będzie pierwsza wizyta w kinie. Dla sześciolatka prawdziwym odkryciem był seans niemej wersji słynnej czeskiej opery Sprzedana narzeczona, podczas którego zgromadzeni zaczęli śpiewać na sali. To był, według słów samego Formana, moment, gdy zechciał zostać reżyserem i móc czynić podobne rzeczy z duszami widzów.

Tak się złożyło, że to formacyjne wydarzenie zbiegło się z polityczną zawieruchą, która na zawsze odmieniła życie przyszłego filmowca. W 1938 roku Niemcy zajęli Sudetenland, a niedługo potem całe terytorium Czechosłowacji. Wkrótce rodzice Miloša trafili do obozów koncentracyjnych – ojca przewieziono do Buchenwaldu, a następnie do Mittelbau-Dora, gdzie został zabity w 1944 roku, matka zginęła rok wcześniej w Auschwitz-Birkenau. On sam jako sierota trafił po II wojnie światowej do szkoły z internatem w zamku w Poděbradach, gdzie mieszkał w pokoju z późniejszym dramaturgiem, aktywistą antykomunistycznego podziemia i pierwszym prezydentem niepodległych Czech, Václavem Havlem oraz, co dokument już przemilcza, przyszłymi reżyserami Ivanem Passerem i Jerzym Skolimowskim (jego matka była wówczas attaché kulturalnym w Pradze).

Z uwagi na metraż filmu etap studiów na słynnej FAMU, poprzedzony nieudaną próbą dostania się do szkoły teatralnej (miał odegrać przed komisją „walkę o pokój na świecie”), zostaje przedstawiony skrótowo, podobnie po macoszemu potraktowano ostatni okres życia i twórczości Formana (a zatem trzy filmy: Skandalista Larry Flynt, Człowiek z księżyca i Duchy Goi). Twórcy koncentrują się na jego latach świetności, poczynając od pierwszych sukcesów związanych z formowaniem się czechosłowackiej nowej fali. Gdy święci triumfy z Miłością blondynki mówi już płynnie po francusku i po angielsku, w obu co prawda z bardzo mocnym akcentem z Europy Wschodniej, ale nie zmienia to faktu, że tą biegłością lingwistyczną, połączoną z żywą inteligencją i wrodzonym czarem, wysyłał jasny sygnał, że kneblowany sowieckim kagańcem kraj jest dla niego za mały. W ucieczce na zachód pomogło mu zbiegnięcie się kilku zdarzeń. W maju 1968 roku przyjechał do Cannes z Pali się, moja panno, ale pokaz nie odbył się z uwagi na zawieszenie festiwalu w geście solidarności z protestującymi w całym kraju studentami. Bawiąc jeszcze u przyjaciół w Paryżu dowiedział się o interwencji wojsk Układu Warszawskiego na jego ojczyznę. Nie po raz pierwszy w życiu Formana wielka historia zmieniła jego prywatne plany, ale tym razem Czech postanowił przekuć niepowodzenie w sukces i kontynuować karierę zagranicą.

Niedługo potem rozpoczęła się jego wielka przygoda w Hollywood, okupiona rozstaniem z rodziną (którą nieco wcześniej sprowadzili do Francji, w brawurowej akcji pożyczonym od François Truffaut autem, filmowcy Claude Berri i Jean-Pierre Rasaam) i początkowymi trudnościami, ale w końcu wynosząca Formana na szczyt świata filmu. To za amerykańskie dolary powstały obsypywane Oskarami arcydzieła Lot nad kukułczym gniazdem i Amadeusz oraz antywojenny musical Hair, w których dzięki swoim doświadczeniem z systemami totalitarnymi umiał doskonale ukazać ideę wolności. Powracała ona zresztą z różnym natężeniem i w innych filmach czeskiego reżysera. Třeštíková i Hejna zdają sobie zresztą z tego doskonale sprawę, bo przywołują wypowiedź Formana z roku premiery Valmonta, dzieła zmieszanego z błotem przez krytykę i niezbyt chętnie oglądanego przez widownię. Autor Konkursu mówi, że niezbyt przejął się miażdżącymi opiniami i fiaskiem finansowym, bo w tym samym momencie jego ojczyzna wreszcie odzyskał suwerenność, a jego przyjaciel Havel został wybrany na głowę państwa.

Forman vs. Forman dzięki obranej strategii twórczej, jest filmem świeżym, dowcipnym i bardzo czytelnym nawet dla kogoś kto nie zna dosłownie żadnego dzieła Czecha. Třeštíková i Hejna ponownie odnieśli sukces dzięki konsekwencji i uczciwemu podejściu do portretowanego bohatera. Sam reżyser nie tylko dostarcza mnóstwa anegdot ze swojego życia, ale i nie stroni od surowych ocen względem podjętych przez siebie decyzji, co jednak, jak przystało na obywatela naszych południowych sąsiadów, zmiękcza zazwyczaj żartem. A po seansie, znając kilka nowych kontekstów, aż chce się sięgnąć znowu po filmy mistrza…