Martin Eden w Berlinie – recenzja filmu „Fabian albo świat schodzi na psy” – Tydzień Filmu Niemieckiego

Film Grafa powstał na podstawie Fabiana: Historii pewnego moralisty, powieści Ericha Kästnera, niemieckiego pisarza, który przez lata uznawany był za jednego z faworytów do Nagrody Nobla. Pochodzący z Drezna literat zdobył uznanie książkami dla dzieci. W jego jedynej pozycji dla dojrzałego czytelnika, Fabianie… pozostawił wiele śladów własnej biografii, choćby saskie pochodzenie protagonisty, jego służbę podczas I wojny światowej w kompanii ciężkiej artylerii i wynikający z tych doświadczeń antymilitaryzm. Zbieżne wydają się też losy autora i jego bohatera w kwestii berlińskiej kariery dziennikarskiej i ambicji powieściopisarskich w okresie Republiki Weimarskiej. Rozbieżności pojawiają się, gdy Jakob Fabian zostaje bezrobotny, a sam Kästner na tym etapie osiąga niezwykły sukces wydawniczy dzięki swej powieści Emil i detektywi (2 mln sprzedanych egzemplarzy, tłumaczenie na 59 języków), która krótko potem doczekała się ekranizacji. Związki obu postaci z przemysłem filmowym, ulokowanym w studio Babelsberg w podberlińskim Poczdamie, są znaczące. Gorzkie początki współpracy Kästnera z tamtejszymi decydentami ujawnia się w tym, że dla Fabiana kontakt z niemieckim Hollywoodem ma wymiar osobisty – zaangażowanie do filmu przez wziętego producenta Makarta jego ukochanej Cornelii stało się jedną z przyczyn ich rozstania. Z kronikarskiego obowiązku wspomnę, że powieść Kästnera adaptował już na potrzeby kina w 1980 Wolf Gremm (oficjalny kandydat RFN do Oscara).

Głównego bohatera filmu Dominika Grafa poznajemy w Berlinie w połowie 1931 roku. Jakob Fabian (znany z Obrazów bez autora Tom Schilling), do którego wszyscy zwracają się po nazwisku, jest 32-letnim doktorem germanistyki pracującym obecnie w gazecie jako twórca reklam. Fucha w periodyku Kurmark nie wydaje się intratna i z pewnością poniżej jego ambicji, ale pozwala opłacić mu mieszkanie (za 80 marek) i jakoś wiązać koniec z końcem, a po godzinach dopieszczać swój debiut powieściopisarski. W międzyczasie w za kulisami kabaretu poznaje piękną barmankę, Cornelię Battenberg (gwiazda Lore i Dzikiej Saskia Rosendahl), z wykształcenia prawniczkę specjalizującą się w międzynarodowym prawie filmowym, ale skrycie marzącą o zrobieniu kariery aktorskiej. Czym prędzej, jak to młodzi ludzie, wdają się w romans. Łączy ich bieda i ambicja, ale mają nieco inne wizje robienia kariery, o ile on ma obiekcje przeciwko chodzeniu na skróty, jego wybranka nie odrzuca takich sposobów.

W powieści i jej adaptacji można odnaleźć echa… Martina Edena Jacka Londona. W Fabianie… też chodziło o drogę młodego człowieka, wpisane w nią samodoskonalenie, pragnienie pisarskiej sławy i rozczarowanie stanem współczesnego świata oraz o idącą z nim w parze relację romantyczną; całość domyka natomiast szereg wątków politycznych i obyczajowych. Kästner podkreślał, że zależało mu na ostrzeżeniu przed zgnilizną moralną swoich czasów. Tuż po wydaniu książki pisał on, że „moralista nie wznosi zwierciadła swojej epoki, ale raczej krzywe zwierciadło”. Dlatego trudno nie odnaleźć także na ekranie znamion tego upadku z jakim rozprawić się zamierzał autor pierwowzoru. Dominik Graf ukazuje zatem berlińskie życie nocne z jego kabaretami, klubami i domami publicznymi, rozpustą, pijaństwem i chęcią ucieczki od skutków kryzysu gospodarczego z 1929 roku. Dekadencki charakter tych czasów podkreśla już sam podtytuł filmu („świat schodzi na psy” – swoją drogą taki był pierwotny pomysł Kästnera odrzucony przez wydawcę). Wcześniej wielokrotnie portretowano kres Republiki Weimarskiej, choćby w Jaju węża Ingmara Bergmana, Kabarecie Boba Fosse’a czy serialu Babylon Berlin. Reżyser Fabiana… może posłużyć się pewnym skrótem: ukazać potańcówki, melanże, bójki czy występy na scenie niczym mrugnięcie okiem do widza, należą już one przecież do ikonografii tego okresu skodyfikowanej na potrzeby kina.