Southworld – recenzja filmu „Bacurau”

Bo i w międzyczasie (od poprzedniego filmu Brazylijczyka) stawka wzrosła, zmienił się zupełnie układ sił politycznych w kraju. Rządząca od 2003 roku Partia Pracujących pogrążyła się przez serię skandali na najwyższym szczeblach władzy. Przeżarty korupcją system podważyła afera mensalão (przekupywanie deputowanych w zamian za poparcie i wręczenie łapówek w wysokości 30 milionów reali), skalą porównywalna niemal z przekrętem Banestado z lat 90. (nielegalne przelewy publicznych pieniędzy w wysokości 228 milionów dolarów na konta w rajach podatkowych). Gwoździem do trumny okazała się jednak operacja Lavy Jato, której konsekwencjami były impeachment urzędującej pani prezydent Dilmy Rousseff oraz skazanie na wieloletnie więzienie jej poprzednika i mentora, Luiza Inácio Luli da Silvy oraz byłego przewodniczącego Izby Deputowanych Eduardo Cunhi. Czołowi politycy lewicy weszli według prokuratury w podejrzane związki o korupcyjnym charakterze z naftowym gigantem Petrobrasem i budowlaną potęgą Odebrechtem. Także kolejnego prezydenta Michela Temera oskarżano o chodzenie na sznurku koncernów za pieniężne uposażenie. W tym kontekście interesujące może być, że jednym z krytyków jego dojścia do władzy był Mendonça Filho, który na canneńskim czerwownym dywanie wraz z ekipą “Aquariusa” zorganizował manifestację przeciw “zamachowi stanu” w ojczyźnie.

Na tych zgliszczach władzę zdobył Jair Bolsonaro. W czasach kryzysu zmęczone narody miewają czasem pomysły, aby postawić na rządy twardej ręki i dopuścić kontrowersyjne pomysły. Nowy prezydent, nazwany przez prasę “brazylijskim Trumpem”, już na etapie kampanii nie krył, że jego poglądy odbiegają od powszechnie przyjętych norm. Lider Partii Socjalliberalnej deklaruje uznanie dla okrutnej dyktatury wojskowej w latach 1964–1985. Hołduje także poglądom seksistowskim i homofobicznym. Ponadto w swoich wypowiedziach wielokrotnie dawał poparcie dla tortur, likwidacji rezerwatów przyrody w Amazonii (co w związku z płonącymi obecnie lasami w tamtym rejonie wygląda jak spełnianie obietnic wyborczych) oraz, co w kontekście omawianego filmu istotne, poszerzenia dostępu do broni palnej na terenach wiejskich. Niech pikanterii całej sprawie doda też fakt, że produkcję Mendonçi Filho i Dornellesa sfinansowali nafciarze z Petrobrasu. Koncern jest państwową spółką i bardzo chętnie wspiera działania kulturalne (w ostatnich latach 3 miliardy reali), czemu sprzeciwia się Bolsonaro twierdzący, że państwo „ma wyższe priorytety”.

Dopłynąwszy do brzegu tego przydługiego, ale niezbędnego dla poszerzenia pola interpretacyjnego rejsu po niespokojnych wodach brazylijskiej polityki, możemy powrócić na ląd i skupić się na tym, co reżyserzy przygotowali w ramach spektaklu. We wstępie pada bowiem obietnica, że “Bacurau” to również western. A to już obiecuje jakiś konflikt, strzelaniny, twarde kowbojskie odzywki, saloonowe przekomarzanki, może nawet Indian skalpujących niewinne ofiary. Posokę i eksces. W ramach tej konwencji miasteczko z filmu czeka atak ze strony bandytów. W tym przypadku rzezimieszkami, którzy planują krwawą łaźnię miejscowej ludności okazuje się grupa białych najemników kierowana przez enigmatycznego Niemca Michaela (granego przez samego Udo Kiera). Twórcy nie pozostawiają złudzeń, że działają oni w porozumieniu z politykami, że mają ich ciche przyzwolenie (uosabiane przez groteskowego kacyka Tony’ego Juniora). Zupełnie jak pod koniec XIX-wieku, gdy na tych terenach harcowali jagunços, najgorszego sortu szumowiny ochraniające latyfundystów. Bogaci plantatorzy zawdzięczali ich brutalności spokój w szeregach niewolników, a po roku 1888, gdy oficjalnie zakazano ich posiadania – kiepsko opłacanych robotników rolnych. Z czasem ochroniarze coraz częściej zastraszali lub likwidowali oponentów politycznych. Wielu z nich stawało się potem regularnymi złoczyńcami, tzw. cangaceiros. W interiorze i puszczy amazońskiej działały bandy rodem z westernu, a najgorszą sławą cieszył się Lampião, o którym powstał nawet film w 1967 w reżyserii Carlosa Coimbry.

Przywołanie w poprzednim akapicie dzikich band grasujących na terenach obecnego Regionu Północno-Wschodniego nie było li tylko kaprysem, ale kolejną cegiełką do pojęcia jak mocno osadzono w tamtejszej kulturze omawiane dzieło. Brazylijskie dzieci w szkołach, a niektóre i w domach, mogą słuchać o wojnie w Canudas. Konflikt toczący się w latach 1896-1897, dziś – pod dyktatem Bolsonaro – wydaje się nader aktualny. Wówczas miasteczko pod wodzą kaznodziei Antônio Conselheiro stało się ziemią obiecaną dla nieboraków – robotników z plantacji, drobnych rolników, a nawet wielu cangaço schodzących z drogi występku. W Canudas nie było podziału na klasy społeczne, zniesiono też własność prywatną (domostwa, stada bydła, a nawet ziemia były wspólne). Ta marksistowska utopia jest uważana po dziś dzień przez miejscową lewicę za symbol tego jak mogłoby wyglądać państwo, gdyby naród poszedł za ich wytycznymi. Rząd centralny inspirowany przez kler i latyfundystów szybko przerwał sielankę w głębi sertão, choć osada łatwo nie poddała się naciskom lojalistów. O tych zmaganiach powstało wiele dzieł literackich, pisał o nich, m.in.  Sándor Márai („Sąd w Canudos”) czy Mario Vargas Llosa („Wojna końca świata”).