Piekło codzienności – recenzja filmu „Asystentka” – Tofifest

Ruch #MeToo, jako część luźno definiowanej czwartej fali feminizmu, miał nieoceniony wpływ na wzniecenie dyskusji na temat molestowania w miejscu pracy, a przede wszystkim na, jeśli nie skazanie, to przynajmniej ukrócenie kariery kilku z najbardziej notorycznych przestępców seksualnych w Hollywood. Sprawa wciąż jest świeża, dlatego nieznane nam jest jej dalekosiężne historyczne znaczenie, artyści dopiero wypracowują język do opowiadania o tym zjawisku, a nie brakuje też głosów krytycznych.

Nie mówię tu o najniższym poziomie dyskusji pt. „kaska się skończyła, to nagle przypomniało jej się coś sprzed 20 lat”, a choćby o słusznym spostrzeżeniu, że MeToo pozostało przestrzenią zdominowaną przez białe, wpływowe celebrytki (pamiętajmy że prekursorką ruchu była Tarana Burke, Afroamerykanka), które dzięki olbrzymim „zasięgom” i wsparciu koleżanek i kolegów z przemysłu, mogły uzyskać największą widoczność i nagłośnić nadużycia, których były ofiarami. MeToo nie przekształciło się jednak w bardziej powszechną inicjatywę społeczną. Nie dotarło w znaczącym stopniu do mniej uprzywilejowanych grup i jednostek, nie zmieniło niczego w codziennych realiach toksycznych miejsc pracy naznaczonych najgorszymi cechami patriarchatu, ani nawet nie ułatwiło mówienia o nich głośno. W kontekście tak głębokich, strukturalnych problemów, których nie da się rozwiązać z dnia na dzień, dotychczasowa hollywoodzka narracja w produkcjach poruszających temat MeToo trąci lekkim fałszem – zdominowana przez złagodzone, pokrzepiające opowieści o heroicznym przezwyciężaniu traumy i hurraoptymizm ponadpolitycznego girl power.

W tej perspektywie Asystentka wydaje się wyjątkowo odświeżającym spojrzeniem. Tak, może i główną bohaterką wciąż jest szczupła blondynka aspirująca do kariery w Hollywood, a środowiskiem szeroko pojęty przemysł rozrywkowy. To jednak obraz zdecydowanie bardziej przyziemny niż np. Gorący temat (NASZA RECENZJA), daleki od sensacji z pierwszych stron gazet. Poznajemy głos peryferyjny, świeżo upieczonej pracowniczki niższego szczebla, która szybko zdaje sobie sprawę z funkcjonującej w firmie antagonistycznej atmosfery i zmowy milczenia, mając też wszelkie podstawy by twierdzić, że jest świadkiem molestowania seksualnego.

Praca Jane (znana m.in. z netfliksowych seriali Ozark i Maniac Julia Garner) to bardzo znajomy i przykry obrazek, reprezentatywny dla większości kobiet, które kiedykolwiek pracowały w zawodach choćby luźno podpadających pod specyfikę tytułowej „asystentki”. Nieważne czy mamy do czynienia ze środowiskiem korpo, jak w filmie, urzędniczym czy byle odzieżówką – zawsze musi być ten „ktoś”, kto poza swoimi regularnymi obowiązkami, których i tak ma dużo, parzy i przynosi wszystkim kawę, a jak jakiś ważny klient czy żona szefa przyjdzie z dziećmi, to też wypadałoby je zabawić, a przecież żaden mężczyzna w biurze raczej nie będzie się do tego wyrywał. Jane jest właśnie tym „kimś”, kto pomiędzy układaniem grafików, umawianiem wizyt i segregowaniem dokumentów, musi też wykonywać te rzekome nie-prace, koniecznie z uśmiechem na ustach. Skromną, mało przebojową „nową”, która chce zrobić dobre wrażenie, zaskarbić sobie przychylność wyżej postawionych kolegów i może kiedyś dzięki temu rozwinąć skrzydła.

Akcja w Asystentce, jeśli można o takiej mówić w potocznym rozumieniu tego słowa, jest wyjątkowo skąpa, wypełniona powtarzalnymi czynnościami należącymi do wspomnianej „niewidzialnej pracy”. W przeciągających się scenach utrzymanych w chłodnej, minorowej tonacji i kolorystyce, każdy najmniejszy szmer tylko potęguje wrażenie obojętnej ciszy, a my od podszewki poznamy wyposażenie pokoju socjalnego biura. Obecność widmowego szefa daje o sobie znać jako złorzeczący głos ze słuchawki telefonu, który jeszcze bardziej zagęszcza już opresyjną atmosferę. Nikt w tym miejscu tak naprawdę nie rozmawia, każdy trzyma się swojego stanowiska pracy, czasem tylko koledzy podśmiechują się między sobą, wykluczając kobietę z żartu, chyba że jest akurat jego ofiarą. 

Ktoś mógłby zapytać – dlaczego chcielibyśmy przez półtorej godziny oglądać coś tak nużącego, nieprzyjemnego i do tego raczej znanego większości widzów w jakimś stopniu? Pewnie każdy kiedyś był na zmianie w pracy, która zdawała się trwać wieczność, każdy musiał zrobić coś, czego bardzo nie chciał robić, każdy też pewnie dostał niezasłużony opieprz od przełożonego z nieprzewidywalną huśtawką nastrojów, albo był przynajmniej takowego świadkiem. To co jednak naprawdę imponuje w wizji Green, to niezwykła precyzja doboru środków i dbałość o szczegół, pozwalające uchwycić esencję rutynowych doświadczeń toksycznego miejsca pracy. Natomiast duszna atmosfera w niespotykanie skuteczny sposób pozwala widzowi wczuć się w pozycję bohaterki i empatyzować z nią, wejść w jej buty na ten, krótki w istocie czas, a dłużący się niezwykle.

Jest w tej stylistyce na pewno coś z silnie psychologicznie zafiksowanego kina grozy. Zapewne nie byłoby zbyt dużym nadużyciem wpisanie Asystentki jako specyficzny twór w nurcie posthorroru. Elementy wzbudzające niepokój, poczucie zakleszczenia w nieprzyjaznym otoczeniu, współgrają doskonale z powolnym, kontemplacyjnym rytmem, a niezwykle wrażliwa eksploracja wyjątkowo perfidnej przemocy psychicznej jest ostatnim składnikiem, który czyni seans niezapomnianym. Choć psychopatyczne zapędy i emocjonalne manipulacje wiecznie nieobecnego fizycznie szefa, który jednak niczym Wielki Brat zawsze patrzy, oceniłbym raczej jako dość przewidywalne i czasem graniczące z groteską, to już scena spowiedzi bohaterki przed HR-owcem (dobrze znany fanom Sukcesji Matthew Macfadyen) jest absolutnie wybitna. 

Sygnały ostrzegawcze widać od początku – mężczyzna nieustannie wchodzi w słowo Jane, powtarzając obłudne frazesy w rodzaju „mi możesz powiedzieć wszystko”, przedstawiając siebie jako jednego z „tych dobrych”, by potem każdą poszlakę bohaterki w kwestii ewidentnego procederu nadużyć seksualnych młodych kobiet w firmie, okrutnie zbyć, kalecząc przy okazji jej poczucie wartości i kompetencji. Typowa strategia gaslighting-u. Takie sceny mogą pomóc zrozumieć choćby to, dlaczego ofiarom przestępstw seksualnych tak trudno przychodzi zeznawanie w tych sprawach. Bo wiedzą, że mogą usłyszeć podobne słowa, kwestionujące ich traumatyczne doświadczenie i zdrowy rozsądek. Jak byłaś ubrana? Na pewno ci się nie podobało, choćby przez chwilę? A może jednak ci się przywidziało? 

Takie właśnie sceny w końcu, czynią pierwszy film fabularny utalentowanej dokumentalistki, dziełem nieprzeciętnym. Asystentka nie jest dla każdego, jej defetyzm i poczucie bezsilności wobec przykrej codzienności wielu kobiet może też nie być tym, co jest najbardziej potrzebne w filmowym dyskursie feministycznym. Jednak oprócz bycia doskonałą formalnie i pozostającą w pamięci historią, robi jeszcze jedną ważną rzecz – uwrażliwia na problem i przypomina, że wojna o prawa i godne traktowanie jest daleka od rozstrzygnięcia. Jeszcze nie czas na składanie parasolek.