Polityka gitary i betonu – o filmach „Architektura CSSR 1958-1989” i „One to One: John i Yoko” – 22. Millennium Docs Against Gravity

Niezależnie od wspaniałych doznań wizualnych, jest to także wyrazisty film o ludziach – skonsolidowanym środowisku (obejmującym także wszelkiej maści inżynierów i historyków architektury) pełnym silnych osobowości, nieraz popadających w konflikt z władzą, ale jednocześnie (czasem aż nazbyt) skłonnych do kompromisów. Z rozmów z licznymi bohaterami wyłania się szczególny los architekta – artysty, którego dzieło trafia do najszerszej grupy odbiorców, ale który jednocześnie nader często pozostaje za nim ukryty i zapomniany, choć bywa, że odczuwa niemal fizyczny związek ze swoim dziełem, a relacji między ołówkowym rysunkiem a jego materializacją w formie betonowego bloku nadaje niemal metafizyczny wymiar.  Dzieje tej architektury to nieustanne kreowanie narracji – wizji powojennego świata zbudowanego na pokoju i demokracji, równych szans w warunkach socjalizmu z ludzką twarzą, technicznego postępu (zauważmy niezwykłą popularność aluzji technologicznych przy zupełnym zaniedbaniu form organicznych), wreszcie wyśnionego konsumpcjonizmu ery „normalizacji” – do których pełnego zrealizowania zabrakło chyba czegoś więcej niż tylko ustrojowej wolności (jak się okazało, w gruncie rzeczy destrukcyjnej dla wysokoartystycznej architektury). Niewątpliwie w większości przypadków były to narracje narzucone – głównym tematem tego filmu zdaje się być bowiem wtórne wtłaczanie sztuki w świat polityki zasygnalizowany fotografiami, w których ukazane budynki stają się tłem dla propagandowych manifestacji siły, zawłaszczone przez państwo kosztem architektów, których motywacji nie da się już dziś jasno prześledzić. Trudno wątpić w zdolność budynków do kształtowania rzeczywistości, ale czy to samo można powiedzieć o stojących za nimi koncepcjach, skoro pomniki nowoczesności tak szybko obracają się w gruzy? Jednocześnie pod budowę niejednego z arcydzieł czechosłowackiego modernizmu wyburzono sporo dziewiętnastowiecznych kamienic, więc z jaką tendencją w dziejach architektury (i cywilizacji) mamy tu do czynienia? To pytanie mocno wybrzmiewa w finałowym obrazie pocztówkowej panoramy Pragi niespodziewanie pozbawionej charakterystycznej sylwetki katedry św. Wacława. Ta intrygująca prowokacja skłania do refleksji nad tym, co w architektonicznej przestrzeni naprawdę trwałe i ważne, a także, gdzie przebiega delikatna granica między wizjonerstwem a myśleniem życzeniowym oferującym jedynie protezę rzeczywistości.

One to One: John i Yoko w reż. Kevina Macdonalda zdaje się na pierwszy rzut oka nie gwarantować zbyt interesujących wrażeń – oto kolejny dokument ukazujący mniej lub bardziej znaczący wycinek z życia gwiazdy, o której powiedziano już wszystko i portret jednej z najbardziej zmityzowanych par w dziejach popkultury. Jednak materiał z charytatywnego koncertu Lennona w Madison Square Garden dla pensjonariuszy potwornie zaniedbanego szpitala psychiatrycznego dla dzieci w Willowbrook to tylko punkt wyjścia do ukazania ogarniętych politycznym zamętem Stanów Zjednoczonych i wkraczającego w ich pejzaż gwiazdora świeżo po rozpadzie macierzystego zespołu, pełnego pomysłów na łączenie nieskomplikowanej (w stosunku do nagrań pod szyldem The Beatles) muzyki z aktywizmem pod hasłem Power to The People. Piosenki – singlowe przeboje i pisane nierzadko na bezpośrednie zamówienie protest songi – są tu przecinane kolażową symfonią migawek z amerykańskiej telewizji, zestawiających reklamy i programy dla dzieci z krwawymi obrazami wojny w Wietnamie i protestów, a także niezliczonych oblicz prezydenta Nixona, zdającego się uosabiać wszystko to, co młode pokolenie Amerykanów kontestowało. Ten informacyjny trans rodem z powieści Thomasa Pynchona zdaje się dobrze oddawać odczucia Lennona i Ono spędzających całe dnie przed telewizorem i szukających natchnienia w świecie popkultury, w który coraz ostrzej wcina się polityka. Warto zwrócić uwagę na pieczołowicie zrekonstruowane wnętrze nowojorskiego mieszkania pary – mimo nieco muzealnego charakteru, ten chwyt dobrze osadza historyczne już dziś wydarzenia w kontekście codziennej egzystencji. Jak grom z jasnego nieba ucina te niemal eseistyczne sekwencje towarzyszące piosenkom prawdziwie wstrząsający widok warunków panujących w Willowbrook, który wyrywa Lennona z letargu wydumanych planów i jako jedyny z licznych trafiających do niego bodźców pobudza do realnego działania. Nade wszystko to chyba pierwszy z wielu dokumentów tak dobrze ukazujący przełom, jakim było otwarte zaangażowanie Lennona w sprawy polityczne, które doprowadziło go niemal do bycia deportowanym z USA. To także kolejna próba trzeźwego spojrzenia na postać Yoko Ono, ukazanej tu ze zgoła nieoczekiwanej strony – jako zdesperowana matka poszukująca zaginionej córki z poprzedniego małżeństwa, świadoma kobieta zaangażowana w ruch feministyczny, a wreszcie artystka – w kontekście jej twórczości pojawia się ciekawy, nieco absurdalny wątek poszukiwania much do jednego z jej performansów, stanowiący dowcipną klamrę, ale i dobitny wyraz jednej z jego najważniejszych treści – próby ukazania zgrzebnych nieraz kulisów towarzyszących każdemu symbolicznemu wydarzeniu.