Happiness – recenzja filmu „Złe baśnie” – Wiosna Filmów 2020

Pewna zbieżność tematyczna i aura przełamywania kulturowych tabu, która jest obecna we włoskiej produkcji, łączy ją z twórczością Todda Solondza. Nieprzypadkowo w tytule tej recenzji zostało przywołane arcydzieło urodzonego w Newark reżysera. Damiano i Fabio D’Innocenzo podobnie jak Amerykanin dozę krytycyzmu łączą z próbą zrozumienia zachowań omawianych przypadków. Odwołują się, zupełnie jak autor Happiness, do dwóch mechanizmów sterującą naszą naturą, gdy umysł śpi – do seksu i do przemocy. Nieprzypadkowo bracia gros metrażu poświęcają przeróżnym sytuacjom, w których bohaterowie ocierają się o te dwa porządki. To, że któryś ojciec w złości zdemoluje grilla, a matka, nie przebierając w słowach, za wszystko obwinia syna, czy to, że inny rodzic niewiele się przejmując, wywozi ukochanego wilczura do lasu, by go zastrzelić. To wszystko rezonuje w bolesnym finale. Dzieci patrzą, bacznie obserwują. Uczą się nie tylko do egzaminów, ale czerpią wiedzę o świecie od starszego pokolenia – od swoich rodziców, ale i nauczycieli, sąsiadów, idoli z internetu. Tak samo z seksem, nie rozumiejąc jeszcze, na czym on polega w praktyce, słyszą strzępki rozmów, natrafiają w historii przeglądania ojca na pornosy lub przypadkiem podglądają czynności o charakterze seksualnym.

Kluczową rolę w inicjacji Dennisa odegra Vilma (Ileana D’Ambra), czyli sąsiadka mogąca się pochwalić tlenioną blond czupryną i ciążowym brzuszkiem. Sporo starsza od niego dziewczyna pojawia się też w szkole chłopca, gdzie pracuje wraz z matką w stołówce. Krok po kroku staje się ona dla nieopierzonego, niewinnego syna Placidów pierwszą, szalenie dziwną i dość opryskliwą przewodniczką po świecie doznań seksualnych. Pełni ona tu rolę podobną jak Saraghina w Osiem i pół, którą Maria Kornatowska określiła jako kuszącą i niepokojącą, tego „smoka” dziecięcych wspomnień. Vilma jest kimś pomiędzy obecnymi w kulturze włoskiej figurami Matki – wszak jest w ciąży – i kobiety lekkich obyczajów, kusicielki, grzesznicy – dziecko pochodzi z nieprawego łoża, dziewczyna nosi skąpe stroje, chętnie się obnaża przed Dennisem, a nawet, o zgrozo, moczy herbatnika w mleku ze swojej piersi i częstuje połową ciastka nieco zszokowanego dzieciaka. W postaci sąsiadki walczą ze sobą zatem odwiecznie spotykające się Madonna i Maria Magdalena. Święta i wyklęta. Noszone w brzuchu dziecko czy, jak to drzewiej się mówiło, „błogosławiony stan” nijak nie rezonuje na jej łobuzerskie obyczaje. 

Mały Dennis nie jest jak wyrostki z arcydzieł Felliniego, buntujące się przeciw autorytetowi rodziców i Kościoła. Ojca i matki nie bardzo ma za co szanować, są zabiegani, odlegli, zajęci swoimi sprawami, a jawnych odwołań do katolicyzmu, tak ważnego jako punkt wyjścia dla autora La Strady, w filmie braci D’Innocenzo nie odnajdziemy. Włochy są obecnie krainą bez moralnych kompasów i bez Boga. Za Nietzschem można rzec, że doszliśmy wszyscy do wniosków, że musimy sami stanowić dla siebie wzory postępowania. Rezygnując z działania w ramach wypracowanego przez wieki porządku, postradaliśmy tak naprawdę coś więcej niż wspólnotowość i wiarę, te bowiem zostały częściowo zastąpione przez inne społeczne twory. Bo jeśli wszystko jest dozwolone, to gdzie jest granica?

Złe baśnie skonstruowane zostały z szeregu epizodów, które powoli zazębiając się, tworzą mozaikę społecznych bolączek. Autorzy La terra dell’abbastanza od samego początku nie ukrywają, że ich film ma nawoływać do refleksji na temat tego, jak jako społeczeństwo patrzymy na dzieci i jakie niebezpieczne treści mogą docierać do ich umysłów. Nie są bynajmniej pierwszymi, którzy przyglądają się tym kwestiom. Leniwe i zaspane przedmieścia mają w sobie coś z opowieści snutych przez dziesiątki filmów z USA o społecznościach white trashy (ze Skrawkami Harmony’ego Korine’a na czele) i o całych kwartałach zamieszkanych przez lepiej sytuowanych lower middle class. Także w kinie europejskim nie brakuje podróży w rejony, które tylko na pierwszy rzut oka wydaje się być bezpieczną przystanią, a za dosadny przykład niech posłuży dorobek Austriaka Ulricha Seidla (Upały, W piwnicy). W produkcji braci D’Innocenzo wiele się jednak udało, poczynając od niepokojącej muzyki, która zapowiada tragedię, przez sprytne zabiegi narracyjne aż po udane aktorskie kreacje (m.in. Elio Germano, który w Berlinie otrzymał Srebrnego Niedźwiedzia za rolę malarza Antonio Ligabue w Volevo nascondermi). Najważniejszym dla sukcesu przedsięwzięcia był jednak fakt, że młodzi twórcy uniwersalne tematy pożenili z lokalnym kolorytem, a przy tym potrafili opowiedzieć o nich ze swadą. Wypatruję już ich kolejnych projektów.