Nie ma to jak w domu – przewodnik po filmie „Midsommar. W biały dzień”

Już znajomość samego „Kultu” Robina Hardy’ego pozwala docenić zarówno zręczność Astera w żonglowaniu gatunkowymi tropami, jak i niezachwianą pozycję słynnego brytyjskiego filmu sprzed ponad czterdziestu lat. Najbardziej oczywiste podobieństwo niesie usytuowanie akcji w odciętej od rzeczywistości osadzie podtrzymującej pradawne obrzędy i poprowadzenie jej w świetle dnia, z dala od rozpalającej wyobraźnię ciemności. Tu groza czai się w idyllicznej społeczności, dumnej ze swojej odrębności, a jednocześnie nadspodziewanie życzliwej wobec przybyszów. Motyw starannie wybranej, dobrowolnej, choć nieświadomej ofiary, swoistego „króla głupców” karnawału, jest wprost zapożyczony nie tylko z „Kultu”, ale i „The Dark Secret of Harvest Home” (1978), miniserialu Leo Penna opartego na niezbyt udanej, lecz niezwykle ważnej powieści Thomasa Tryona „Pan Żniw”. W obu tych dziełach mamy też do czynienia z pogańskim kultem cyklicznie odradzających się sił przyrody, przypisującym magiczne znaczenie aktom seksualnym (pamiętna scena z „Midsommar” wydaje się groteskową parafrazą kulminacyjnego rytuału z „The Dark Secret of Harvest Home”).

„W biały dzień” wyróżnia się spójnością i złożonością świata przedstawionego. Odbywające się corocznie na szwedzkiej prowincji obrzędy (midsommar), na czele z konkursem tańca wokół majowego słupa (majstång lub midsommarstång) w kształcie krzyża z dwoma pierścieniami zwisającymi z ramion, nasyca Aster odniesieniami do mitologii nordyckiej, wizualizując niepotwierdzone źródłowo, lecz rzekomo istniejące rytuały (ättestupa), tortury (krwawy orzeł) oraz przesądy (zbieranie kwiatów) czy nasycając krajobraz runami (futhark) o znaczeniu magicznym. Szczególne wrażenie robi scenografia chat w Hårdze – efektowna, może przesadzona, lecz sprytnie odwołująca się do duńskich (kalkmalerier) i szwedzkich (kalkmålningar) gotyckich fresków kościelnych, replikowana zresztą w warstwie kolorystycznej scen rozgrywających się za dnia.

Światopogląd mieszkańców Hårgi, niepokojący swą spójnością i niezachwianą pewnością, również zdradza dokładny historyczny research, widoczny na przykład w wykorzystaniu liczby 9 (chyba najważniejszej dla mitologii nordyckiej), oznaczającej całość, spełnienie, wiedzę, mądrość (9 ofiar, okresy życia liczone jako 2·9 lat, ceremoniał odbywający się co 90 lat). Aster zdradza też szczególną słabość do trójkątów (spróbujcie policzyć wszystkie w „Hereditary”!), tym razem być może uzasadnioną obecnością nordyckiego symbolu valknut (trzy połączone trójkąty). Jedna z interpretacji mówi, że owo „serce Hrungnira” symbolizuje węzeł zadzierzgnięty z woli bogów na wybrańcu, obdarzający go szaleństwem, bezradnością, inspiracją, uwalniający od napięcia lub mącący umysł. To z kolei przywodzi na myśl leniwy, aczkolwiek ciekawie rozegrany przez scenarzystę motyw narkotyków (europejskie religijne doświadczenia enteogeniczne znane są przede wszystkim z greckich misteriów eleuzyjskich i orfickich, aczkolwiek można pozostać w kręgu kultury nordyckiej: według niektórych badaczy spożywanie wywarów z lulka czarnego bądź też grzybów, np. muchomora czerwonego, wprawiało wikińskich berserków w stan euforii).

Bohaterami kieruje jednak nie tyle psylocybina, co stare, dobre fatum. Ani na chwilę nie można wątpić, że los postaci został z dawna przesądzony. Profetyczne obrazy na ścianach mieszkania oraz niezbyt subtelne malowidła w szwedzkiej wiosce zdradzają przyszłe ich perypetie, podkreślając rolę przeznaczenia. Fatum jest dla Astera swoistą idée fixe. Temat eksplorowany z powodzeniem w nękającym nieustannym tykaniem zegara „Hereditary” tutaj staje się wręcz siłą napędową fabuły, powoli eliminując zbędnych protagonistów. To o tyle mało odkrywcze, że charakterystyczne dla folk horrorów (mających przewidywalność wkodowaną w dramaturgię), na szczęście amerykański twórca nie poprzestaje na refleksjach obecnych choćby w „Kulcie” Hardy’ego i „Liście płatnych zleceń” Wheatleya, głównie dzięki pogłębieniu psychologicznego rysu postaci. Przede wszystkim rozbija koncepcję kozła ofiarnego jako upartej i pewnej siebie jednostki z zewnątrz – zaślepionej, zaciętej, zawczasu ukształtowanej, przez co skazanej na zagładę. W takim ujęciu pasuje Christian, prostolinijny i nieszkodliwie tępy. Jeśli jednak spojrzymy na Dani jako rytualną ofiarę, królową karnawału, okaże się, że dla niej „europejska przygoda” oznacza przede wszystkim podróż w głąb siebie, proces dojrzewania do podjęcia decyzji. Na ile to decyzja samodzielna, samozachowawcza, egoistyczna, a w jakim stopniu wynikająca z zewnętrznych nacisków i zmanipulowana zgodnie z oczekiwaniami wspólnoty?

Podobnie jak Robin Hardy, Aster ściśle splata sferę nadprzyrodzoną z przedstawionym porządkiem rzeczy. Hierofania dokonuje się raczej poprzez imitację świętego modelu (rytuał upamiętniający ofiarę założycielską świata), a podział na sacrum i profanum pozostaje na pierwszy rzut oka niewidoczny, ujawniając się np. poprzez tabu. W granicach możliwości i woli Hårgi znajduje się życie i śmierć przybyszów, a także – do pewnego stopnia – ich czyny i decyzje (zakładając, że działanie narkotyków można całkowicie przewidzieć). W pewnym momencie okaże się nawet, że uczestnictwo Dani w wyprawie jest nieprzypadkowe (trawestacja „Hereditary” w uwerturze do „Midsommar” pokazuje, że Aster ma dystans do własnej twórczości). Być może tak zwane „fatum” to w rzeczywistości skrupulatnie przygotowany i wykonany ludzki plan. Zostaje więc pytanie: czyją wolę wykonują członkowie Hårgi? Kto tak naprawdę jest tu panem swego losu?